Que futuro espera a Europa e aos europeos?

Mirando cara atrás sen ira, pódense descubrir nos presente relatos que merece a pena impulsar. Tamén os que é mellor esquecer.

Acaban de cumprirse cinco anos desde que a COVID-19 sumiu á humanidade na incerteza de qué ía pasar cada día nun confinamento que non acababa. É boa ocasión para un balance breve do que mereceu a pena e o que non, xusto nun momento en que desasosegos de diverso tipo roldan as vidas da humanidade. Sempre hai a inseguridade do mañá, pero hai momentos en que parece acelérase e que o tempo non é pura cronoloxía.

Á marxe de que os asuntos que se mencionen nesta columna, sempre teñen carga subxectiva, do acontecido nas ondas primeiras da pandemia -e antes de que empezase a ser manipulado canto tiña que ver de cerca ou de lonxe coa súa instrumentación política, crematística e estratéxica-, cabe sinalar dous ou tres asuntos principais. Por unha banda, o alto valor da investigación, o coñecemento científico e as súas aplicacións médicas. Quedou patente na rapidez con que estiveron dispoñibles vacinas que salvaron millóns de vidas, un reto que sen recursos adecuados fose imposible. En pleno século XXI, non faltaron arúspices apocalípticos, de maior ou menor calibre negacionista, que, naqueles días incertos, nos transportaron aos tempos da Peste Negra e ao que Defoe deixou descrito maxistralmente no Diario do ano da peste. Personaxes e milhomes houbo que se pareceron moito a algúns dos protagonistas daquel dietario de 1722 sobre o acontecido nunha peste londiniense. O mundo da boa vontade e o das sanbesugas tamén quedaron de manifesto, aínda que moita xente, do illada que quedou consigo mesma, non se decatou. As trolas e fakenews rodaron moito polas Redes, paseáronse alegremente polos móbiles e conmoveron tanto que os votantes das eleccións autonómicas (En Madrid, o 28M2023) orientaron a mirada dos votantes cara a quen máis reorientaran os aplausos iniciais cara ás caceroladas contra o Goberno do Estado.

No medio daquela incerteza, quen salvou a situación foi a traxectoria profesional deste colectivo de persoas; pasados cinco anos daquel acontecemento brutal, tamén quedou no recordo a súa positiva actuación na infraestrutura fundamental dos servizos públicos. Á beira da Sanidade, a Educación tamén foi capaz de adaptarse con rapidez a unha emerxencia de gran calibre, en que parecía ás veces que todo se paralizara. Aí estiveron, con todo, os colectivos profesionais de ambos os servizos, aguzosos para arriscar, atender e coidar. No caso dos ensinantes, a infancia e adolescencia española, sen eles, o desastre sería enormemente máis grande. Aquel derroche de empatía e atención merece un recordo agradecido que, ao que se ve polas protestas, manifestacións e folgas últimas, quedou en pura retórica (como tantas outras veces). O resto de participantes e actores nadou entre o ben e o mal, nunha indecisión en que houbo de todo, como en calquera outro momento da historia humana. Aínda ofrece moitas dúbidas, por exemplo, o acontecido no ámbito da Terceira Idade, en que colean ante os tribunais serias reclamacións de discriminación cos maiores en canto á atención recibida en residencias de diverso tipo. Os datos estatísticos indican que bastantes dos mortos naquela situación excepcional serían menos –e tivesen un final distinto-, con mellor coordinación entre a Sanidade e aqueles servizos, máis recursos e menos protocolos.

 

Quen vise o documental 7921 –ou teña máis información respecto diso- fíxose opinión sobre o que faltou e o que sobrou. É importante: a situación pode repetirse con relativa facilidade. Non está claro que a IA, por si mesma, vaia salvar a ninguén en situación semellante. Pode suceder que nos vexamos pronto en algo parecido ou peor. Os donos desta sofisticada tecnoloxía, socios de Trump en gran medida, empeñados en regresar á dura colonización sen trampas visuais de diálogos e convenios que mingüen o seu imperialismo, puxeron patas para arriba a suposta unidade dos europeos. A fume de carozo tratan estes de poñer parches ao que nunca pasou dunha fase potencial: a verdadeira unidade, máis aló da conveniencia comercial sen fronteiras interpostas. Desde 1957, en que aquela CEE só se ocupaba do carbón e do aceiro, sempre quedou pendente o corazón do sistema: a unión bancaria, a unión defensiva e a unidade ante o exterior, é dicir, o meollo da soberanía compartida. O que estes días inquieta máis aos europeos é a defensa común e son moitos os fíos pendentes de acordo: unidade de dirección, unidade tecnolóxica, unidade e diversidade política: que lle corresponde a cada cal facer cando están tan polarizadas as perspectivas ultras e as máis comunitarias. Cando nin existe un relato compartido do pasado europeo, os demais acordos feitos na UE están no aire, empezando por ver que han de aceptar os máis grandes e os máis pequenos deste  quebracabezas de 27 pezas, non exactamente iguais e con intereses determinados polo lugar que ocupan no mapa de Europa e polo dilema constante entre público e privado: liberdade cidadá e control estatal.

En situacións como esta, non estaría mal contar con sinerxías capaces de estimular e orientar a opinión política sen trampas. Estaría ben que os educadores puxesen sobre a mesa de debate cidadán –de modo leal e sen subterfuxios- a súa reflexión acerca da razón práctica máis útil para conxuntar vontades. Existen infinidade de traballos, propostas e proxectos que, desde a perspectiva escolar, estiveron en circulación:  “a escola que queremos”, “a educación que fai falta”, “educación para a paz”, “educación para a convivencia”, “educación para a cidadanía”… “educación democrática” e similares; estas denominacións  e parecidas reiteráronse cando, por razóns diversas, se tratouse a “situación da educación” nunhas ou outras comunidades ou, en xeral no Estado, e pouco achegan a España e a esa Europa comunitaria. Desde os anos oitenta sobre todo, a repetición de contidos entre unhas e outras propostas é case infinita e os resultados sociolóxicos máis ben escasos. O tecer e destecer retórico de contrastes  entre o que había cando non había democracia e o que a continuación se vén a propoñer é tan repetitivo, e copiouse literalmente tanto, que parece que non transcorrese o tempo desde antes de 1975. Talvez fose máis útil –e máis barato- centrar a atención no que non se fixo e debería facerse. Algo se sacaría en limpo sobre o que se deba facer se se quere avanzar algo nunha sociedade que, por moitos avances que tivese no plano tecnolóxico, segue mostrando o fondo das pulsións de sempre.

M. Menor (Madrid, 17.03.2025)