COMER NA ESCOLA NO VERÁN, un paliativo á asimétrica crise actual

Son malos tempos, tanto que nunca pensaramos que algúns pesadelos -que aínda poboan as nosas noites- poderían volver. A fame infantil non concorda con ningunha das bondades que se pregoan.
 
A primeira vez que comín nun comedor escolar era outubro de 1954. Non pertenciamos á Unión Europea. Non tiñamos nin medio Estado de Benestar. Os moi bos profesores que nos deberan atender foran depurados ou estaban no exilio. Diversos decretos que se foran sucedendo desde o inicio da sublevación militar -confirmados ao término desta-, pecharan moitas escolas e institutos públicos. Naquela España aínda autárquica, “depurada” e de Concordato recentemente estreado -igual que o “Pacto de Madrid” con EEU-, cando a xente humilde e traballadora -sobre todo, na España predominantemente rural- quería que os seus fillos estudasen, ou non podía ou os internaba nalgunha institución de corte relixioso. Por tal motivo, fomos dos primeiros en beneficiarnos da manteiga, o leite en po e queixo de bóla americano -igual que as institucións de Caridade e Beneficencia e unhas mermadas escolas nacionais-, mentres Foster Dulles lograba a nosa inquebrantable adhesión como vixías de Occidente. Pese ao cal, o nivel de calorías con que nos nutrían -aínda que un pouco máis redondeado- aínda continuaría sendo deficitario ata os sesenta. Proba diso é que, entre as prohibicións máis reiteradas e ao mesmo tempo máis conculcadas naquela casa, estaba o que nas visitas de familiares -xoves e domingos- abundase a trasfega de complementos alimenticios. Distinguidos narradores, como Carlos Casares en Xoguetes para un tempo prohibido (Galaxia, 1975) ou Luís Mateo, en “Vidas de insecto” (en: La cabeza en llamas, Círculo de Lectores, 2012), deixaron sobrada constancia documental do galimatías daqueles espazos tan arbitrarios e tempos tan contumaces.

No curso 1968-69, volvín a aquel internado como profesor novato. Andabamos cos Plans de Desenvolvemento, os López controlaban a parte máis substanciosa daqueles gobernos "desarrollistas", emigrar a Europa despoboaba o mundo rural, a OCDE empezaba a marcar a folla de ruta dos españois desde 1961 e, dentro do Project International Mediterranée, concretaba en 1963 As necesidades da educación e o desenvolvemento económico en España. Nesa mesma secuencia, o “Libro Branco” que precedeu á Lei Xeral de Educación de 1970 sinalaba -entre outras cousas dignas de relectura- o enorme déficit que tiñamos de postos escolares, a nada que validaban aquelas reválidas e o obsoleto de que as rapazas tivesen moitas menos oportunidades que os mozos. Os nosos emigrantes, de aldea na súa maioría, seguían enchendo aqueles internados de fillos, co reclamo de que lles atenderían mellor que os tíos e avós. Mellorara bastante o menú, pero non tanto que desaparecesen -naquela institución concreta- as pautas de escasa e rudimentaria dieta, aínda complementada con demasiada frecuencia con aditamentos caseiros subrepticios. A diferenza principal respecto de a experiencia de 1954 radicaba en que non tiña obrigación de compartir a comida daqueles mozos. Pero adoitaba facelo se me tocaba estar de garda e aí xurdiu o problema: unha aguachirle con fideos e uns equívocos cachelos impulsaron a un grupo de alumnos a pedir permiso para comprar un bocadillo fóra. Non era a primeira vez que o facían, pero a fame que eu mesmo tiña induciume a xustificar a súa demanda. E tal comprensión trouxo a expeditiva sanción dos reitores do establecemento: non fose que se repetise o xesto e inducise unha mala imaxe nunha cidade tan tranquila e pecuaria como aquela. Enseguida quedei en disposición de percorrer outras vías, -entre a indefensión e a subversión-. Só un colega se lamentou de non ser solidario coas miñas protestas: cando saíse daquela casa -dixo-, quería facelo pola porta e non pola fiestra.

Curso 2013-2014: as esixencias democráticas e as ubicuas tecnoloxías da información fan cuantificables e visibles as continuidades daquelas carencias, nunca de todo desaparecidas de moitas contornas educativas. Desde “a crise”, especialmente, saltou á opinión pública que moitos nenos pasan fame agora mesmo. O Sindic deas Greuges catalán destacou varias veces en 2013 como preto de 50.000 nenos cataláns tiñan severas privacións alimentarias e que había un amplo número de casos de malnutrición (Ver:http://www.sindic.cat/site/unitFiles/3505/Informe malnutrició infantil.pdf)

Desde 2010, viña alertando das dificultades de moitas familias para o acceso a este servizo socioeducativo. O Sindic da Comunidade Valenciana, que tamén fixo recomendacións sobre esta cuestión, recibiu desplantes dos responsables de boas prácticas neste terreo. Nunhas e outras partes viñéronse sucedendo noticias e denuncias similares, con reaccións dispares; nalgúns casos, negando a realidade ou inducindo a pensar que só eran denuncias desmoralizadoras, intolerables cando España ía tan ben. Particularmente, despois de que institucións de solvencia acreditada como Save the Children, Cáritas, CEAPA ou UNICEF e Cruz Vermella, falasen de preto de dous millóns e medio de nenos españois en risco de exclusión: tan só Rumanía estaría detrás nun posible ranking europeo. No caso de Andalucía e do propio Ministerio de Asuntos Sociais e Sanidade mostráronse máis abertos a becar determinadas prazas, pero nin sequera isto sucedeu en Madrid. Tamén aos Sindicatos, como CCOO, lles chegou esta preocupación e son múltiples as súas denuncias respecto diso: participou na Plataforma pola Escola Pública nunha campaña contra a malnutrición e outros problemas alimentarios da infancia (http://www.fe.ccoo.é/ensenanza/Condicións_de_Traballo:Muller_e_Igualdade:Inicio:618317) (Tamén: http://docpublicos.ccoo.é/cendoc/040025.pdf), e , nun video colgado o pasado día 23, reclama que os comedores escolares non se pechen este verán -a imitación do que se fixo o ano pasado en Canarias-, porque o 27,5% dos nenos españois -menores de doce anos- está en risco de pobreza e pasa fame, como confirma EUROSTAT. Segundo as formulacións ultraliberais, estes nenos inatendidos serían o excedente do sistema: os que se pasaron no gasto alegre dos recursos.

No recentemente publicado libro póstumo de Carlos París En la época de la mentira , pode atoparse unha plausible explicación desta repulsiva cara da polifacética crise actual, inducida polo despotismo dun capitalismo especulativo improdutivo en combinación coa vanidade dunha sociedade egoísta. Coa permanente enseña da "calidade" na boca -a que se atende eminentemente na LOMCE-, só ansían a descomposición crecente dos lazos colectivos e a construción de individualidades competitivas, depredadoras das posibilidades rendibles científico-técnicas que, doutra banda, amplían as posibilidades de sometemento das maiorías sociais e inducen ao medo e ao desasosego hobbesiano. A fame infantil dos nenos españois de hoxe -expresión última da pobreza da nosa infancia- non é senón unha plasmación actual das desigualdades crecentes. Segundo datos de 2006, o 0´0035% da poboación posuía xa o 80% do PIB español e, ademais, mostra constantemente -como dicía fai tres anos Vicenc Navarro- o seu poder de clase, exercendo o seu influxo no subdesenvolvemento do Estado de Benestar e, concretamente, nas disparidades patentes do noso sistema educativo (Ver: Hay alternativa, Sequitur-Attac, 2011, pgs. 39 e 105-112). Visto o resultado -sostiña El Perich en 1981-, parece ser que o  dito evanxélico de que é máis fácil que un camelo pase polo ollo dunha agulla que un rico entre no reino dos ceos, "preocupoulles máis aos camelos que aos ricos" (Desde la Perichferia, Planeta, p.46).

A nosa propia Constitución de 1978, símbolo democrático especialmente invocado estes días, pode e debe ser analizada -agora que o ilusionismo circense do fútbol foi minorado por Chile- desde a perspectiva do pan de todos -o orzamento público-, que moitos cidadáns teñen a sensación de que non está sendo ben defendido como tal cando os máis pequenos pasan fame. Quedan dispoñibles, supoñemos, as primas que os nosos futbolistas ían cobrar, probablemente capaces por si mesmas de liquidar gran parte do problema. Pero, ademais, aí están -para algo máis que meras declaracións- as esixencias de convivencia en igualdade de trato que prescribe a actual Carta Magna, desde o propio Preámbulo e no art. 1, 9.2, 10.1, 14, 31, 33, 39, 40, 43, 86, 128, 130, 135 e 149 -limitando o dereito de propiedade privada, segundo a doutrina que xa Santo Tomás propugnaba, cos intereses do ben xeral (Summa Theologica, IIª-IIae, q.32, a.6). O propio artigo 27, garantindo o dereito de todos á educación e un determinado xénero de liberdade electiva, resultaría profundamente contraditorio se non inducise aos nosos gobernos, central e autonómicos, a tomar como primeira obrigación evitar a fame dos seus cidadáns máis indebles. Neste transo da historia española e cunha riqueza que a posición bursátil do exclusivo IBEX-35 delata, sería indecente que -como no século XIX-  se replicase que se trata tan só dun "dereito imperfecto" dos cidadáns: De quen deberían dicir en tal caso que é este Estado?... Máis nos valería traballar por construír personalidades e institucións inclusivas, empeñadas en eliminar formas de dominación de diverso calibre. Esta é a única forma de protexernos e protexer á humanidade; a mesma que manexaba Juan de Mariana, en 1599, cando dicía: "O poder corrompe aos ricos, sendo poucos os que poden facer fortuna e ser felices... Nunha república en que uns sobordan de riquezas e outros carecen do necesario non pode haber paz nin felicidade posible; debe gardarse nisto certa medida e establecerse unha ben entendida medianía" (MARIANA, Juan de, Del Rei e de la institución real, Madrid, Doncel, 1976, p. 339).

TEMAS: Comedores escolares en verán, Exclusión infantil, Inclusión educativa, Cáritas, Save the Children, UNICEF, EUROSTAT, Presupostos sociais, Estado de Benestar, Xustiza distributiva, Carlos París, Juan de Mariana, Carlos Casares, Luis Mateo, Jaume Perich, CCOO.

                            Manuel Menor Currás
                                       Madrid, 19/06/2014 
Máis en Galicia.