A satisfacción dos profesores, a OCDE e LOMCE nas antípodas do Green- Style

O Informe TALIS-2013, publicado o 25 de xuño, mostra actitudes e prácticas nos centros, máis contraditorias cun ensino de calidade que cos mitos da LOMCE

O primeiro Informe Talis (siglas do inglés Teaching and Lerning International Survey) desenvolveuno a OCDE en 2008-2009. Quería achegar “ideas innovadoras sobre algúns dos factores que poden explicar as diferenzas dos resultados de aprendizaxe reveladas polo Programa para a Avaliación Internacional de Alumnos (PISA)”, da propia OCDE. Cada país podería así analizar e desenvolver políticas propicias a que a profesión do educador fose “máis atractiva e máis eficaz”. Segundo a introdución daquel primeiro informe, enquisábase a profesores da primeira etapa de Secundaria, pública e privada, sobre “aspectos importantes do desenvolvemento profesional; ideas, actitudes e prácticas dos profesores; a avaliación e o retorno da información que reciben os profesores; e a dirección escolar nos 23 países participantes” (Ver:/ http://www.oecd.org/centrodemexico/medios/43058438.pdf). Naquel informe xa se daban interesantes recomendacións para desenvolver en positivo políticas que permitisen afrontar os desafíos do presente, tales como a creación dun ambiente positivo nos centros, a cooperación entre profesores, o compartir ideas e iniciativas sobre do ensino. Igualmente, sinalábanse algunhas carencias a evitar, tales como equipamientos inadecuados, falta de apoio administrativo, deficiente preparación pedagóxica, enrarecemento do clima escolar e desatención ao desenvolvemento profesional dos profesores, especialmente cando han de dedicar a súa atención a crecentes grupos heteroxéneos de aprendizaxe e han mostrar maior riqueza de recursos.

TALIS-2013 examina de novo as percepcións destes profesores. España volveu a participar neste estudo, con outros 29 países, e o pasado día 25 de xuño déronse a coñecer os seus resultados principais (Ver: http://www.mecd.gob.es/prensa-mecd/actualidad/2014/06/20140625-talis.html ). Do mapa resultante deron cumprida noticia algúns medios. Tamén os sindicatos, desde as súas particulares ópticas de defensa da escola pública, viron aquí un remedo de moitas das reclamaciones que, de modo especial desde 2011 “coa secuencia de decisións gobernamentais de Wert-, veñen facendo á beira doutras organizacións sociais. Vallan de exemplo a mensaxe de CCOO: “O Informe TALIS revela a incapacidade do Goberno para atallar os problemas educativos” (Ver: http://www.fe.ccoo.es/ensenanza/Inicio:649738 , ou o de ANPE: “Os resultados do Informe TALIS ratifican a necesidade de implantar medidas urxentes de apoio ao profesorado e a elaboración dunha carreira docente” (Ver: http://www.anpe.es/destacadas/2014/06).

O da satisfacción e o aprecio que os profesores senten polo seu traballo (pregunta 46 da enquisa) só é un dos moitos aspectos de interese que tocan os Informes TALIS e PISA. É de agradecer que “como fai José Saturnino no último número de Escuela, 4029, 26/06/2014, páx. 3)- que a OCDE poña a disposición pública tal amplitud de datos. Ben utilizada, pode contribuír a mellorar decisións que afectan ao sistema educativo e, en particular, as súas etapas escolares. Máis problemático é tomar como canónicas -e sen participación reflexiva das comunidades educativas- as recomendacións que, nos últimos tempos vén facendo esta organización. Sobre todo, as relativas a formación inicial e permanente dos docentes, avaliacións externas e autonomía de centros, tan concordantes coa LOMCE en aspectos cruciais. Tamén como país podemos agradecer á OCDE que, nos anos sesenta, presionase a aquel goberno coas principais necesidades que tiña o noso sistema educativo. Daqueles primeiros informes seus sairía a LXE de 1970, que, pese ás grandes limitacións que conlevaba, non deixaba de ser un incipiente revulsivo nas retrógradas liñas educativas do franquismo. No nº 2 de Didascalia -revista de asuntos educativos xurdida ao fío do Proxecto desta LXE-, dicíase que “o país espera a lei de Educación, a lei que proxecte o seu futuro. Buscaremos a eficacia ou nos quedaremos só en palabras?”. A vixiada prensa daqueles días non era tan acorde con estas apreciacións.

Desde entón -e dentro das formulacións occidentais para o Mediterráneo nun contexto de “guerra fría”-, a OCDE non deixou de acompañar e tutelar a “eficiencia” das políticas educativas españolas cos seus informes. Evidentemente, vinculadas ás económicas, impregnadas da ríxida “liberdade de mercado”. Agora mesmo, xa que logo, non deberían lerse estes informes de xeito inxenuo, como reverentes colonizados. Gérard Collet mostraba en xaneiro deste ano unha crítica relación entre a crise económica, os informes PISA e as teorías educativas que poñen en marcha as políticas gobernamentais (Ver: http://blogs.attac.org/commission-enseignement-recherche/article/crise), Permítanme que dubide de que non teñan nada que ver entre si o TALIS, a LOMCE e esa satisfacción/ aprecio dos profesores, tan rotundas com se mostra e se aspíra a cumprir naquel, baixo o auspicio encubridor da “calidade” e a “excelencia”.

No mesmo número citado de ESCUELA pode lerse un artigo do responsable desta enquisa, Andrea Schleicher, cuxa interpretación do TALIS-2013 parece ampliamente sesgada: se o mero feedback informativo cambiase as cousas -como el apunta-, lograriamos fai moito tempo as mellores utopías educativas dunha escola de todos para todos. A aparente contradición entre a alta satisfacción dos docentes co seu traballo “positiva en máis de nove de cada dez profesores, segundo pode verse na páxina 135 de http://www.mecd.gob.es/inee/Ultimos_informes/TALIS-2013.html- , e o aprecio e valoración que cara ao mesmo advirten na súa contorna -só positiva para o 8%, case un de cada tres (páx. 137)- resólvea, de xeito demasiado utilitarista e barata, en que “temos que facelo mellor para valorar aos nosos docentes, porque esta percepción pode ter un efecto negativo na contratación e retención de candidatos de alta calidade para a docencia”. O equipo ministerial de Wert sempre manipulou á súa propia conveniencia -e en contra do sentir de quen sofren as súas políticas reduccionistas- tanta información da OCDE. Pero deberían explicar -se tanto adoitan coincidir- por que no capítulo catro deste informe TALIS hai contradición co que as enquisas do CIS indican á propósito da alta estima social que lle merece aos cidadáns a actividade docente nos últimos anos. E, de entrada, que se entenda ben que inclúe esa idea de “satisfacción” co seu traballo que parecen mostrar estes enquisados. Entre outras cousas porque, que se é tan grande, xa debe desaparecer aquel “malestar docente” de que falaba en 1993 Alfredo Fierro -ou, antes del, en España, J. Manuel Esteve (Ver: http://www.rieoei.org/oeivirt/rie02a09.htm ). E con iso, as tensións profesionais que, desde 1988, tanto propiciaron o xénero xeremíaco entre docentes. Moi dubidoso é que, coas condicións en que as cada día máis xibarizantes medidas administrativas sitúan o cada vez máis complexo traballo docente, profesores e mestres teñan tan alto nivel de satisfacción que non cheguen nin ao 10% os que viven a diario situacións de estrés e outros riscos psicosociais. Tan autosatisfechos están que apenas afloran aquí cuestións como o aumento da ratio de alumnos a atender, a proporción de profesores por clase, o número de horas de traballo real, as precaucións para a súa saúde, a autoestima, o sentido do seu traballo, as posibilidades de desenvolvemento profesional independente, o apoio moral dos seus superiores? Tan a gusto se achan coas súas condicións actuais para educar que non se decatan de que foron despedidos case 60.000 colegas, e que isto non terminou? E respecto de algo tan condicionante como a formación inicial recibida ou en transo de recibir como permanente, tan alta consideración de autoeficiencia teñen como para apenas necesitar instrumentos con que afrontar mellor os problemas que hai nas aulas? Quere iso suxerir -de engadido- que case todos están de acordo co que agora propón a LOMCE?

Sobrevoa neste informe, por demais, certo horizonte de vaguidade en que predomina o plano e uniforme, ademais do mediocre. Profesor, escola, sistema educativo, formación e expectativas soan a algo abstracto e “natural”. De xeito similar a cando dicimos Estado, democracia, mercado, república ou monarquía, todo moi tecnocrático e capaz de ocultar as desigualdades profundas ou -sendo mal pensados- a facilitar que estas aumenten. Sería moi proveitoso dilucidar en que medida este elevado estado de “satisfacción docente” a que fai referencia o TALIS non é senón “a ilusión laica” de que falaban Baudelot e Establet en 1971, para referirse a esa “ilusión pedagóxica” ou crenza en que os problemas do ensino están fóra de todo conflito político e de que aí están os profesores e mestres -especialmente en Primaria e a ISO-, alleos a que lles toca “o papel contradictorio de alfabetizador de masas e de seleccionador de élites” (La Escuela capitalista en Francia, Siglo XXI, páx.217) e alleos tamén ás relacións asimétricas existentes entre redes escolares ou, ata, entre “compañeiros” da docencia. Moi populista resulta esta aparente neutralidade da OCDE.

Benvenidos sexan, no entanto, os datos do TALIS! Pero, para saber mellor que pasa, en diante sería moi recomendable reformular o cuestionario, a metodoloxía de enquisa e o seu contraste con informes e observacións menos autoreferenciais, co fin de que os recursos empregados para xerar este tipo de información -e as súas recomendacións subseguintes- teñan unha utilidade igualmente pública e duradeira. Non se perda de vista que o da educación xa é un gran negocio en fase de rápida transformación e ampliación, moi propicio para os máis pícaros. Cervantes xa se admiraba en 1613 de confusións expresivas interesadas, como “que sacaban o estupendo, por dicir estipendio do que se garbeaba” (Novelas ejemplares: Rinconete y Cortadillo, Austral, páx. 104).