A celebración do IV centenario da morte do Greco brinda unha boa ocasión para reflexionar sobre a educación que se pretende neste momento.
Afirma José Ignacio Wert, ao comezo do Catálogo sobre El Greco & la pintura moderna -a exposición que o Museo do Prado ten aberta desde o 24 de xuño ao cinco de outubro-, que “o Greco un dos valores máximos da cultura producida en España”. Na mesma páxina -a sete- amoréanse eloxios e parabéns en forma de “fascinación exercida” polo cretense desde o “ último cuarto de século noutros pintores modernos –sentido principal desta exposición- xunto a expresións superlativas como “riqueza”, “sen parangón”, “decisivo”, “crucial”, “asombro”, “diversidade”, “sen fronteiras”, “transformacións radicais”, “intenso”, “rebelde, “orgulloso”, “conxunto excepcional”, “extraordinaria relevancia”, “xeneroso apoio”. En dubidosa conciliación, refírense algunhas obra do Greco, outras ao traballo levado a cabo para a mostra e, as últimas, aos quen puxeron recursos de mecenado para iso: Acción Cultural Española (AC/E) e a Fundación BBVA.
A LOMCE, pola súa banda (BOE nº 295, de 10/12/2013, Lei Orgánica 8/2013, de 09/12/2013), rebaixa sensiblemente tales significantes de excelsitude. Xibarizada a presenza das materias humanísticas –e artísticas en particular-, recortada a presenza de “sociais” na ESO a “Xeografía e Historia”, e reducidas en tres as modalidades de Bacharelato, o Greco non será estudado explicitamente na enseñanza xeralizada, senón tan só no Bacharelato. Dentro dese nivel, ademais, a única mención xeralizada ao Greco, moi lixeira e como de aliño, aparece en 2º de Bacharelato, nun dos ítems de aprendizaxe e avaliación dunha materia troncal,: “Historia de España ” No extenso bloque tres, relativo a “ formación da monarquía hispánica e a súa expansión mundial entre 1474 e 1700”, e entre trece amplísimos ítems de referencia para o traballo a desenvolver, o 4.1, no que se suscita: “Busca información de interese (en libros ou Internet) e elabora unha breve exposición sobre os seguintes pintores do Século de Ouro español: O Greco, Ribeira, Zurbarán, Velázquez e Murillo” (Ver: http://www.mecd.gob./servizos-al-ciudadano-mecd/participacion-publica/cerrados/2013/curriculo-basico.html). Á súa vez, os que optasen pola modalidade de Artes -pouco presente nos centros- atoparíanse co Greco en “Fundamentos da Arte I”, asignatura xeral troncal (LOMCE, art. 34 bis, 3.b). No caso de que o actual proxecto, quede como está colgado na web do MECD –Apéndice I-, sería no Bloque 10: “O Renacemento en España ” E, pola súa banda, só algúns alumnos de Humanidades e Ciencias Sociais desta etapa postobrigatoria poderán acceder ao interese artístico do Greco en “Historia da Arte”, asignatura de carácter xeral troncal das que en 2º de Bacharelato poden ofertar -entre outras cinco- os centros (LOMCE, art. 34 ter, 2. e. 4º). No citado apéndice do proxecto do MECD, aparece no bloque 3 desta materia: “Desenvolvemento e evolución da arte europea no mundo moderno”.
A amplitude enciclopédica destas materias e outros condicionantes estruturais que impón a LOMCE ao Bacharelato farán que a figura do cretense apareza diminuída e desganada e impedirá unha valoración axustada ao interese real do artista. No proxecto de currícu básico que o MECD expón na súa web, corresponden a “Historia da Arte” as páxinas 294 a 318. O Greco aparece en dúas zonas. Primeira, no mencionado bloque 3, tan complexo e amplo que abarca todas as modalidades de manifestacins artísticas desde o Renacemento ao Romanticismo (inclusive). E segunda, nos denominados “estándares de aprendizaxe avaliables”, equivalente, en definitiva, aos subtemas ou cuestións máis directamente susceptibles de ser cuestión explícita de evaliación, tanto no transcurso do curso académico como, sobre todo, na condicionante reválida de Bacharelato e na subseguinte proba de acceso especialidade universitaria elixida polo alumno. Anótese, para entender mellor a valoración real que na LOMCE faise do pintor –pero también doutros autores e procesos, que neste bloque temático se establecen dous ítems que din: “Explica as características da pintura do Greco a través dalgunhas das súas obras más representativas” (1.10), e tamén: “Identifica, analiza e comenta as seguintes pinturas do Greco: O expolio, A Santa Liga ou Adoración do nome de Xesús, O martirio de San Mauricio, O enterro do Señor de Orgaz, A adoración dos pastores, O cabaleiro da man no peito”. O conxunto desta asignatura está estruturado en torno a 6 temas e, en total, os estándares de aprendizaxe –cos seus criterios de avaliación correspondentes, moi de “explica, describe, analiza…”- chegan a 172 ítems, unha cifra que obrigará a pasar no bico dos pés ante cada un se o alumno ha ter un mínimo que dicir. Algo similar sucede na materia de 1º de Bacharelato que cursarán os que opten pola modalidade de Artes: “Fundamentos da Arte I”. Esta materia, de deseño máis complexo, pretende interrelacionar os compoñentes conceptuais, plásticos e históricos da escultura, arquitectura e pintura, con outras expresións de grande complexidade como a Literatura, a Música e as “artes menores”, “decorativas” ou “aplicadas”. Ten continuidade nos dous a anos e o Greco aparece no bloque 10, dos trece que deberán traballarse en primeiro, dentro do estudo de “ Renacimento en España ” tematicamente adscrito á pintura xunto a “Pedro de Berruguete, Tiziano e O Bosco”. Os estándares que fixan máis qué se debe saber sobre el, se cíñense este caso a dous heteroxéneas propostas: “Explicas a errada relación entre Felipe II e O Greco” (2.2) e “Analizar a obra pictórica do Greco a súa relación coa iconoloxía bizantina”.
Cuestión principal que queda no aire, se se confrontan as afirmacións do ministro Wert no catálogo mencionado co que, de xeito preceptivo, pretende se enseñe aos alumnos españois a través da súa LOMCE, a moi probable contradición entre ambos mundos. Pode tamén que todo sexa moi coherente dado o superficialmente protocolario que resulta, en ambos casos, o tratamento do pintor grecotoledano. Creo, en todo caso, que para pronunciarse más categoricamente non se debería a intrincada aceptación do Greco en España. Unha historia con moitas carencias, traducida en tópicos de diversa índole desde Felipe II, que a actual exposición do Prado ¡ogallá contribúa a disipar!. No segundo parágrafo da súa presentación no devandito Catálogo, di Wert que, “a partir do século XIX a súa pintura tivo unha segunda vida, moito máis dinámica…”, afirmación críptica se non se explican outros aspectos nada exemplares da traxectoria do seu recoñecemento. Case douscentos anos transcorridos ata que empezou a cambiar a fama do Greco deixan grandes reticencias, e moito tivo que ver en tal mudanza o prestixio que Goya acadara, como advertiu Gómez Moreno no Greco (Domenico Theotocópuli), Barcelona, Ediciones selectas, 1943, páxs-15-18). Que na súa consolidación tivesen moito que ver os críticos e artistas estranxeiros, non é asunto menor, pois as nosas ignorancias han ter o seu custo. O legado dunha parte relevante das súas obras sispersouse fóra de España, como ben mostra esta exposición. A “Galería española de Luis Felipe” no Louvre xa mostrou, no París de 1838 a 1848, unha ampla colección de Grecos -desde o número 262 do seu catálogo ata o 275-, entre un total de 496 obras españolas. Estoutra historia -das que Gaya Nuño gustaba contar- está ligada, en boa medida, ao barullo que houbo con motivo da creación e clausura do Museo da Trinidad e posterior ubicación das súas pezas. Documéntaa, en boa medida, a secuencia de catalogacións que o Museo do Prado foi editando desde 1819, a cargo de Luis Eusebi ou Pedro Madrazo: en 1872, o Prado só acreditaba 10 Grecos nas súas salas (Ver: MENOR, Joaquín, EL Museo Nacional del Prado e su imagen a través de la imprenta (1819-1893): Aproximación a través de los catálogos, Madrid, Endymion, pg.216 e sgs.). E por medio, está también o aglaiante testemuño de Rosa León, despois de ser testemuña directa, cando a guerra civil, do desamor e incuria en Madrid, Illescas e o propio Toledo, cara a protección do Greco e do Patrimonio Nacional, “coa multitude de inimigos que podían sumarse na súa posible destrución: o lume, a metralla, o derrubamento, a auga, o frío ou, o descoñecemento do seu valor, a falta de decisión ao chegar a ameaza directa; en fin: que os inimigos eran innumerables” (Ver: LLEÓN, Rosa, La Historia tiene la palabra –Bos Aires, 1944-, Madrid, 2009, pgs. 39-44).
A Institución Libre de Enseñanza, e de modo especial Giner de los Ríos e Bartolomé Cossíou, mostraran a súa predilección polo Greco. A magnífica exposición temporal que hoxe está no Prado recoñéceo cos retratos destes dous eminentes pedagogos e, tamén, mostrando as primeiras edicións dos libros que, en 1908 e 1914, editou Cossío para divulgar o coñecemento do pintor. Sobre todo, o de 1908 ou, por mellor dicir, de 1907, sinalado de inmediato por Altamira, Berenson, Meier Graefe, Marañón e moitos outros, como gran descubridor “do artista bizantino, e o primeiro que nos dixo cómo o Greco topara en España un campo ideal para o seu temperamento e as súas actividades”. Utrillo publicara en 1905 un folleto divulgativo con bastantes fotografías en sepia, pero o de Cossíou é o primeiro estudo serio en español sobre o pintor cretense. Algo antes, o propio Prado, en parte presionado polo “descubrimento” que para os escritores do 98 representara, realizou unha exposición monográfica –a primeira en España- no ano 1902. Quen más soubo de todo isto foi o profesor Álvarez Lopera, conservador do Prado, que deixou escrita unha amplísima bibliografía respecto diso –entre a que destaca De Ceán a Cossío: la fortuna crítica del Greco en el siglo XIX, Madrid, Fundación Universitaria Española, 1987, 2 tomos- e que preconizou esta exposición actual. Non viría mal recordar, para conclur, a importancia que os institucionistas deron didáctica da arte a través dos museos: os citados e algúns outros -como Pedro Alcántara ou Rafael Torres- deixaron constancia desta preocupación metodolóxica en torno a 1882. No Boletín da Institución Libre de Enseñanza (BILE), nas Memorias anuais do Instituto-Escola e nalgúns libros más especializados trataron de convencer aos seus compañeros docentes sobre da importancia do excursionismo museístico para a aprendizaxe posterior nas aulas. Desafortunadamente, case nada de todo isto aparece nos proxectos curriculares de Wert na LOMCE., esa lei que non é o que di ser.
TEMAS: LOMCE, O Greco, Museo do Prado, Institución Libre de Enseñanza, Manuel Gómez Moreno, Cossíou, Giner de los Ríos, BILE, Álvarez Lopera, Wert.
No hay comentarios:
Publicar un comentario