En situacións de crises, a igualdade non sae ben parada

 Nesta etapa trumpista está a poñerse en evidencia a fraxilidade que ten en distintos ámbitos da vida social o funcionamento democrático

Volven tempos difíciles para a igualdade. Nos primeiros anos da CE78, puido crerse que os pactos en que se concretou a restaurada democracia darían máis xogo, crecerían as oportunidades dos débiles, e a invocación do mérito –coas súas acreditacións de autenticidade- establecería pautas de saudable resolución de conflitos.

Retroprogresións educadoras

A “pedagoxía” dos líderes mundiais –e locais- pelexándose porque as regras do libre comercio non lles valen, establece como metodoloxía contraria a toda meritocracia o que, segundo os economistas clásicos do liberalismo, é unha trampa saducea: o proteccionismo arancelario. Na feroz competencia duns e outros –e ata no intento de resucitar o homo homini lupus, a ocultación de todo tipo de incompetencias resucita un taboleiro de xogo en que se transforman apresa as regras existentes. Polanyi, que estudara La gran transformación” imposta pola invasión do capitalismo industrial nas vidas dos súbditos ingleses, desvelou como se foron ao traste todas as leis de caridade benéfica que protexeran algo aos máis pobres: todas foron caendo a prol do beneficio do sistema emerxente de produción.

 

Como todo está conectado, e os sistemas educativos non son algo etéreo, abstracto e esencialista, en que nada tivese que ver co sistema produtivo e social, nada está predeterminado por universais categóricos, aínda que no debate democrático adóitanse ocultar as cuestións fundamentais da súa repercusión real na sociedade. Entretidos en discutir cales serán as características inconfundibles de “a educación”, elúdense as da sociopolítica en que os ben posicionados de sempre, por mal que se poña todo, seguen ao seu, sen que a súa hexemonía desmereza.  Seguramente esta é unha das consecuencias que deixou tras si unha longa cultura discursiva dun neoplatonismo moi idealista que logrou establecer cadeas de causas e efectos deterministas para explicar canto sucedía en nome dunha verdade absoluta, causa e motivo de toda outra circunstancialidade accidental. Especialmente serviu para ter a man, en momentos críticos posteriores a 1789, explicacións cosmogónicas e políticas coincidentes en que o forte dita a norma. Desde o Imperio Romano ata hoxe, non hai etapa en que este recurso non proporcionase claves interpretativas da “boa orde”, “natural” e “como Deus manda”, segundo porfían aínda algunhas versións. Algo máis humanizadas desde que, como estudou Fernando Álvarez-Uría, os europeos acabaron “recoñecendo” a outros humanos máis aló do Atlántico -nos inicios da Idade Moderna-, é notable, con todo, que en España, cando en 1817 Inglaterra empezou a presionar a Fernando VII coa trata de escravos, non se logrou a súa total abolición legal ata 1886, e a desigualdade retívose noutros circuítos relacionales en aras dunha sociedade de exclusións xerarquizadoras.

 

Nos tempos duros do absolutismo, cara a 1697, Perrault xuntou nun dos seus libros unha boa colección de contos, que tería moito éxito. Cantos os oían asimilaban como naquel horizonte narrativo –supostamente para nenos e nenas- case unicamente existían reis e príncipes, e os demais, como moito, ían de comparsas. Se relén, por exemplo, o de “A bela dormente”, o único que parece distorcer aquel mundo ideal de fermosura e riqueza é unha “ogresa”, á que, para que non desentoe, o autor fai perecer nunha enorme tinalla de víboras e cobras, un desenlace propicio ao benestar tranquilo do príncipe, a princesa “e os seus queridos fillos”.

Laudato se

Para descolonizar a mirada de tan suposta harmonía cosmogónica e social –na que apenas adoita mencionarse nunca a economía e é de moi mala educación mencionar a política- é saudable non perder o hábito de ler. Hai abundante literatura coas reviravoltas en que se desenvolveu o sistema educativo e, por suposto, o social. Neles aparecen os graos de presenza ou ausencia da suposta igualdade desexable e non é difícil pescudar o favor que tivese a meritocracia e a súa parella, “a igualdade de oportunidades”.

Esta columna  chegaba ata aquí cando o dial deu a noticia da morte do Papa Francisco. Jorge Mario Bergoglio, bo xesuíta, seguramente leu unha novela como AMDG, onde Ramón Pérez de Ayala daba conta das reviravoltas dun colexio e internado norteño, rexentado pola súa orde en 1910. Talvez  lese  tamén Pequeñeces, do P. Luís Coloma e, por que non, a  extraordinaria de Martin  Kohan, Ciencias morais, sobre  os alumnos do Colexio Nacional de Buenos Aires en tempos de Videla, a quen co pretexto da alta misión a que estaban chamados, esixíanlles un esquizoide comportamento respecto a outros  estudantes da súa idade. Todas son moi aptas para establecer criterios ao redor desa aspiración da igualdade, a meritocracia e os seus arredores para cumprir ou incumprir as esixencias da igualdade do dereito de todos os cidadáns a unha educación digna.

Descanse en paz o papa arxentino. Del quedará no recordo a súa insistencia en que o desarrollismo e os seus danos imperialistas, fixeron crecer -segundo a súa encíclica Laudato se- “o clamor da terra e o clamor dos pobres”(punto 49). Como cuestión de xustiza social, esixía el un “uso responsable” de recursos dos que non somos “propietarios e dominadores” (punto 2), pois “o desenvolvemento humano integral e a inclusión social” non están “garantidos polo mercado” (punto 109). A súa mención á crise do medio ambiente, e a “os  sufrimentos dos excluídos” reclamaba o 24.05.2015 “un mundo mellor” (punto 13 da súa encíclica). Deixaba  no aire, con todo, a anormalidade de moitos bispos interferindo nos dereitos dos cidadáns e, en particular, nunha “liberdade” educativa case unicamente favorable a “os selectos” da escala do PIB español. Igual que houbo unha “teoloxía do 18 de xullo” para xustificar unha falta absoluta de dereitos e liberdades -e mesmo unha falsa “igualdade de oportunidades” a cargo do PIO- cando nin había postos escolares para todos, non deixaron de estar interesados en promover o que tamén Karl Polanyi chamaba “teoloxía da prosperidade”, tendencia que, no canto de interesarse por unha educación digna para todos, naturalice a competitividade social e que, como escaparate de “ostentación”, estimular “ao máximo a emulación”.

TEMAS: O Papa Francisco.- Meritocracia.- Igualdade de oportunidades.- O “clamor dos pobres”.- A harmonía social.

MMC (21.04.2025).

Os vaivéns dos aranceis repercuten nos dereitos cidadáns

Trump dá ás a unha vella estratexia do conservadurismo para retardar ou facer desaparecer dereitos sociais e civís.
 
As carencias educativas que tiveron os nados antes da CE78 repetían un pasado decimonónico que mutilaba a difusión do pensar necesario para actuar en coherencia democrática. Retardados os dereitos cívicos, a interacción de Economía e Política seguía sendo proveitosa para o dereito de propiedade.
 
Indicios de leis sociais
 
Bismarck decidira en 1883 remediar en Alemaña “a cuestión social” mediante institucións e leis sociais e, por entón, iniciouse en España unha lenta sensibilización nese sentido. En 1890, Cánovas del Castillo reclamou “Política económica”, no canto de “Economía política”, e que “interveñan os Gobernos e aínda a Igrexa , non para reprimir, senón pasa buscar satisfacción ás peticións e esixencias” suscitadas pola “antinomia ou colisión entre o dereito de propiedade, baixo calquera concepto, e o de conservación  persoal ou individual”; referíase as cuestións “ás que a caridade cristiá e o seu remedo o altruísmo, non bastan” (Ateneo de Madrid [10.11.1890: ”A cuestión obreira e o seu novo carácter”). A enquisa “oral e escrita”, que iniciou a Comisión de Reformas Sociais, detallou as moitas rémoras de todo tipo que sostiñan o sacralizado dereito, e a propia Rerum novarum de León XIII apenas o retocou en 1891. Coma se dun espello se tratase , idénticas retardacións mostraba o proceso da abolición escravista. Desde 1817, en que Inglaterra presionou a Fernando VII coa trata de escravos, ata 1886 en que se suprime en Cuba, foi vista “como un atentado ao dereito natural da propiedade, que abría o paso a posteriores cuestionamientos doutras formas de propiedade”. A escravitude, prexudicial para cantos a sufrían aproveitaba a uns poucos, incluídos monarcas e clero, o que non impediu que, para lavar a mala imaxe, algúns escravistas creasen varios institutos de Secundaria, o Hospital do Neno Jesús de Madrid ou, mesmo, algunha universidade (Bahamonde, Ángel e Cayuela, J.[1992]. Facer as Américas. As elites coloniais españolas no século XIX. páx. 218).

 No último terzo do século XIX, evitar a “inseguridade social” que puidese xerar unha revolución política de gran calado esixía limitar os usos e abusos do dereito de propiedade e redistribuír o valor do traballo; a beneficencia caritativa non suplía as carencias que xeraban os escasos salarios. Con todo , en ámbitos como o da educación, os desprazamentos de atención oficial subsistiron. Puido verse, por exemplo, ante a recentemente publicada Lei Moyano; en abril de 1858, un grupo de economistas liberais “discutía” sobre o “Ensino Obrigatorio” e a súa “gratuidade”. Na súa opinión, o dereito do ensino de todos non pasaba de “deber moral imperfecto”; as distincións entre “instrución” e “educación”, “pública” e “privada”, “liberdade” e “obrigación”, e a “utilidade” ou “inutilidade” que puidese ter para a “xente humilde”, indefinían a conveniencia de “asegurar o cumprimento do deber natural que teñen os pais de dar un certo grao de instrución transformando este deber en obrigación legal”. Mentres tanto, no Parlamento prosperou a “liberdade educativa” do conservadurismo confesional (como documentou Yvonne Turin en 1967: A educación e a escola en España, de 1874 a 1902).  Deste xeito, o aprazamento retardatario do beneficio da educación –aos grupos sociais de peor situación soocioeconómica- proseguiu e, en 1892, Concepción Arenal avogaba pola instrución para solucionar “a cuestión social”; segundo ela, tiña moito que ver con “a maneira de pensar” e “a maneira de saber”(En: “A instrución do obreiro”). Ese mesmo ano, ao debaterse o traballo infantil, Juan Sallarés –destacado fabricante téxtil e presidente de Fomento do Traballo Nacional- argumentou con “o grave trastorno” que supoñería en moitos fogares obreiros a diminución deses ingresos (En: O traballo das mulleres e os nenos).

 
Esta encrucillada

Chegados á Guerra incivil, ás retardacións de dereitos sociais que impuxo o réxime franquista respecto ao arranxo da “cuestión social” engadíronse as da “cuestión escolar”, escasa e limitada para unha maioría. Nas pavías estiveron durante longos anos os dereitos educativos de moitos mozos e mozas, como documentou o Apartado IV dos Pactos da Moncloa o 27.10.1977, momento a partir do cal as distancias entre o público e privado, a efectos de educación e escola –e de moitos outros asuntos- proseguiron. A cuestión é que, despois da CE78, na primavera de 2025 proseguen distancias ralentizadoras. Esquecementos do vivido e abusos das palabras axudan a soster un trato desigual aos cidadáns desde que van por primeira vez a unha escola ou a un colexio. Un herdado hábito entorpecedor cara aos dereitos de todos, unido ao emprego sofista das palabras básicas da educación, aínda recortan o seu valor aos máis débiles. Móstrano, agora mesmo, os debates, suspicacias e hostilidades que suscita a tramitación do proxecto de Real Decreto polo que se modifica o R.D. 640/2021, do 27 de xullo, sobre creación de universidades. Segundo os patrocinadores de 35 universidades privadas, ofrece unha “visión distorcida” das mesmas.
 
Os criterios de racionalidade e igualdade democrática só se traducirán no logro dun sistema educativo modernizado se garanten a todos os cidadáns o dereito a unha educación digna, un logro imposible sen fortalecer sólidamente a educación pública. Con todo, coma se o tempo non pasaría , segue habendo escusas e pretextos que socavan en silencio o dereito á educación de todos, mentres os supostos dereitos da liberdade do mercado e da “liberdade de elección de centro” sempre tiveron carta branca en asunto tan primordial. Aínda que se mira, non son outras as razóns e privilexios que esgrime Trum&Company desde o despacho oval coas súas táboas cambiantes de aranceis e demais brincadeiras chulescas. Os seus xestos, vistos na perspectiva do tempo de desenvolvemento dos dereitos sociais e políticos en España –cando o primeiro corresponde á Lei de Accidentes laborais de 30.01.1900-, parecen indicar que este presente prefira dar continuidade a un pasado sempre desfavorable aos mesmos grupos de xente. Os espabilados contan co favor que lles prestan cantos se brindan desde distintas frontes a non perder corda na redistribución de ganancias que esta política neocolonial achega ao neoconservadurismo. Esta neomodernidade, contraria á que moitos imaxinaron despois do París de 1789, raro é o día que non teña algún reflexo. Como adiantada en retroprogresións, a Real Academia de Belas Artes de San Fernando acaba de marcar esa pauta . O trato que acaba de dispensar a Andrés Rábago, emenda o que en novembro de 2019 lle dera o Museo do Prado colgando as súas viñetas críticas á beira da mirada de Goya nos seus Cadernos, debuxos e augafortes. Censurará tamén os ferros orixinais do pintor aragonés que atesoura no seu gabinete, recentemente restaurado?
 
TEMAS: Liberdade de comercio.- Liberdade de elección de centro.- Liberdade e universalidade educativa.- Público e Privado.- Convivencia democrática.
 

MMC (14.04.2025). 

Cando “liberación” significa neocolonización

 O “histórico” día 2 de abril, Trump revelou o sentido da “liberación” que implican os seus aranceis comerciais.

 

Ese día, ao declarar a “independencia económica” de EEUU, e impoñer un 10% a canto entre no comercio americano, engadiu unha variedade de filías e fobias arancelarias do 20% de canto Europa venda a ese país e entre o 4 e o 49%, a outros países, salvo Rusia e algún outro. Trump&Company, protagonista e apóstolo dunha nova era, eliminou as vantaxes que se pregoaban da globalización do comercio e a economía, sobre todo nos anos noventa. Fukuyama vaticinaba en 1992 o fin da historia, coma se co final da Guerra fría se acabaría unha historia de ideoloxías. O neoliberalismo triunfante pregoaba como natural unha expansión -desideoloxizada- do capitalismo e, sen desmentilo, agora mesmo parece que os gurús da propaganda trumpista, aínda que a reacción bolsista foi negativa, avanzan que esta formulación superideoloxizado e nacionalista xa está a dar os resultados apetecidos. Reclamar que canto se fabrica fóra das fronteiras do Norte americano se fabrique dentro, e que non pague aranceis de entrada é retomar maneiras metade autárquicas e metade propias do mercantilismo reinante antes do liberalismo clásico. Cheira igualmente a fórmulas propias do vello colonialismo, en que só á metrópole lle era dado sacar proveito da elaboración das materias primas que os países colonizados provían con man de obra, máis intensiva que cualificada, tomada como cativa, a fin de que o amo tivese máis plusvalías. Desacoplar a EEUU do sistema vixente, coma se dun Leigo se tratase, parece, cando menos, querer dicir que non lles importa o resto do mundo. Ven  como ameaza a liberdade dos demais e véñenlles a dicir que, ou se someten un pouco máis á súa tutela, ou non se fan cargo de nada. Na súa nova orde, o artigo principal é: “eles primeiro”, e a continuación engaden que é o momento da súa “liberación” –coma se Europa lles estivese roubando (un simil que lembra a relación amo-criados)- e que chegou o momento da súa “independencia económica”.

Reaccións

A tradución deste imaxinario que Trump trata de poñer en marcha, independentemente dos trastornos económicos que xere, implica prescindir do interese do resto do mundo. O seu modo de illarse presupón que os demais quedarán quedos, á espera de que se pacifiquen estas ínfulas de individualismo prepotente e tornen algún día a unha versión máis amable e proteccionista. O neno consentido leva a pelota, os outros mozos do colexio non saben que facer e están indecisos, pero inquedos. Ninguén esperaba que o presente estivese no pasado precapitalista, antes da gran transformación de que falaba Polanyi e que trastornou as regras proteccionistas do Antigo Réxime. Devoltos ao máis puro absolutismo mercantil, parece que os plutócratas reinantes pretendan, cal corsarios do sistema extractivista de recursos do mundo, acaparar parcelas substantivas –e non só de “terras raras”- en plan monopolístico para o que Boucheron chama “o tempo que nos queda”. Agora que as DINAs lémbrannos cada pouco que o tempo da Terra é finito, e que é tan histórico pola acción humana nas súas crises, como o son os outros tempos que se acollen á análise dos expertos nesa área de coñecemento, parece que os humanos escollésemos exactamente ao revés do conveniente e razoable. Os de Trump &Company queren marcar as normas para seguir neste curto espazo temporal que reste. Boa gana de compartir recursos e valor da produción.

 

Nesta rebelión dos do percentil máis alto na repartición do PIB mundial, os que importan son eles; parece que poidan apañarse sen o resto da humanidade e xa estean a ensaiar que, como a Terra afunde, só catro amigos de Elon Musk teñen cabida nas súas naves espaciais para ir a Marte. Se o 1% da poboación mundial posúe máis riqueza que o 95% restante, aínda lles sobra moita xente: non caben todos nesa Arca de Noé que lles transporte a outra dimensión estelar. A ciencia ficción, como a literatura, parece ir por diante unha vez máis; a realidade sociopolítica plaxíaa máis do que cabía imaxinar. Para que pareza máis verosímil e ata máis xusto que o día dous empezou algo moi poderoso ante os nosos ollos, o propio Trump anunciará cada día dos que veñan as vantaxes e predileccións da  nova economía terráquea que, máis que un Advenimento, parece unha Apocalipse deseñada entre Hollywood e Silicon Valley. Máis dun dos novos profetas engadirá que “xa o dicía a Biblia”. Afeitos poñer o dial da inspiración sobre asuntos complexos na súa lectura literal, levan dianteira os seus amigos sionistas. Ven a Netanyahu como anxo exterminador, capaz de repetir o que di Josué 6, 4, sobre a batalla de Jericó. Tamén ven alusións noutras batallas de época prerromana polo control de “a terra prometida”; grazas a elas a “ira”, os “inimigos” ou a “vinganza” percorren os Salmos, os Proverbios, o Eclesiastés ou Judith; 75 veces aparece a referencia “inimigo” no primeiro destes catro libros. Cantos se tomen eses textos sen o seu contexto crítico, seguramente verán razoables as ortodoxias ultras de Trump &Company. Poida que admitan o que di 1Pedro, 3,15: “Estean sempre preparados para responder a todo o que lles pida razón da esperanza que hai en vostedes”. Pero atoparán complicado explicar as palabras da  Epístola de Santiago 5, 1-6, cando di dos ricos: “A súa riqueza está podrida…. E o voso ouro e a vosa prata están tomados de ferruxe…”

De momento, non hai lecturas nin datos que non se sinteticen en máis dúbidas que certezas sobre Trump&Company. Nin é seguro que os seus compañeiros de viaxe o acompañen indefinidamente, nin parece que lle fixese graza a ninguén este modo de saírse da viñeta do cómic. En contornas supostamente amigas -que din querer seguir séndoo, e invocan diplomáticamente o diálogo- as declaracións  solemnes esconden frustración e rabia. Nos días que veñen posiblemente vexamos algún tipo de medida máis sólidamente expresiva de desencanto. Na China, leron a Biblia e a arte da Guerra, de Sun  Tzu, e concluíron que a “lei do talión” é boa estratexia: 34% x 34% de aranceis. Veremos que pasa, pero nada bo: os pratos rotos e a inflación serán máis evidentes para todos os demais. En Bruxelas din que “están preparados para responder”, aínda que non se sabe o qué nin o como. E en España, de momento, o único optimismo que cabe anotar é que nin sequera Miguel Tellado oponse visceralmente ao que diga ou pareza dicir o Goberno que vai facer; aínda non se deu conta de que o do “Balón de osíxeno”, ou o de que “ao inimigo nin auga”, non lle conduce senón a Vox. Sorte!  

TEMAS: Novos retos para a UE.- Dúbidas e certezas xeopolíticas.- TRUMP&COMPANY.- Neocolonialismo.- Globalización económica.

MMC (06.04.2025).

As cambiantes circunstancias reavivan as invocacións á pedagoxía

Tratar de que se acepten cambios sen protestas implica tratar de convencer ao persoal do bo que é facer as cousas doutro xeito .

 

A instrumentación de medios para convencer dun cambio ou unha revolución non é nova. Case nada o é. A publicidade e a propaganda son tan antigas como as táboas cuneiformes; de tempos próximos, cabe lembrar imperios mediáticos construídos no século XIX, condicionantes de políticas diversas, incluídas as imperialistas. Extraer recursos a base da ansiedade de novidades foi o fundamento da rendibilidade do negocio da información e a publicidade, un campo en que a liña divisoria non sempre é fácil distinguir. Así creceu o comercio; así se difundiron as invencións e descubrimentos; así se desenvolveu a información contraposta sobre as guerras e, coa mesma ambigüidade desenvolvéronse tamén non poucos movementos culturais e políticos, especialmente algúns que acabaron en desastre. Sen contar damnificados, os mortos na IIGM sobrepasan os 60 millóns entre civís e combatentes, en boa medida a causa da eficiencia de Goebbels entre 1933 e 1945.

 

A relación de estudos e investigacións sobre esta etapa europea, cos seus múltiples ingredientes é amplísima, o que non impide a preocupación de quen como Siegmund Ginzberg, na súa recente Síndrome 33, ven similitudes no momento actual cos anos en que os nazis, destruída a República de Weimar, seduciron cos seus parrafeos ao pobo alemán. Abundan os indicadores de parecidos síntomas de deterioración democrática, e ata algúns dos personaxes deste presente fan que aquela etapa pareza cada vez máis un metáfora da realidade sociopolítica actual. Anuncios últimos de Trump &Company no sentido de reducir o Departamento de Educación á nada, que os museos sexan patrióticos e deixen de pescudar sobre o seu discurso colonial, ou a súa petición de respecto aos valores cristiáns desde as institucións, alberga serios pretextos para depurar tendencias favorables ao desenvolvemento dos Dereitos Humanos e Civís. A definición xeoestratégica en que se move a nova Administración de EEUU aproveita ao máximo as posibilidades das tecnoloxías actuais para impoñer unha neocolonización cultural e económica sen obstáculos morais nin confesionais, que estorben un neoimperialismo proveitoso para a elite que neste momento detenta case todo o poder político.

 

Algunhas derivacións desta estratexia xa presionan sobre Europa. Entre aranceis e OTAN, ambos en fase de revisión e novas condicións do acordado desde a IIªGM, os 27 de Europa van ter que reformular, de entrada, o concernente á Defensa: rearmamento, exército, investigación sobre tecnoloxía militar, mando de tropas, plans estratéxicos, número de unidades operativas, etc. É dicir, teñen que priorizar un concepto de sociedade e de medios que -nos anos pasados-, parecía estar en segundo plano e tutelado por EEUU. O dono do taboleiro de xadrez en Occidente cambiou as normas do xogo, e sen que haxa un debate a fondo sobre o novo regulamento, fáisenos ver día si e día tamén, o interese que ten o Exército. Practicamente todos os días preséntase o papel de servizo dos submarinos, a Armada, os tanques, a tecnoloxía aérea e, de cando en vez, cóanse tamén cantidades de recursos que deba poñer cada país e os seus prazos de contribución. No Congreso, aparecen cuantificacións proporcionais ao PIB e que o debate político adivíñase complicado. A dificultade trátase de obviar dicindo que os recursos imprescindibles para ese 2% do PIB, con que contribuiría España, non implicará recortes do Estado de Benestar, é dicir, do conxunto de prestacións sociais que deron diferencialidade á vida en Europa. Teoricamente, por tanto, nin a Sanidade, nin a Educación, nin as Pensións dos maiores –nin o trato nas residencias xeriátricas-, nin os demais servizos públicos en seguridade pública, en comunicacións e transportes -nin en xestión de todo o conxunto-, sufrirá deterioración. De onde sairán os recursos adicionais é aínda misterio: o tira e afrouxa respecto ao que o novo empeño signifique de proveito económico inmediato empezou, e está por ver se ha de ser un gasto mancomunado ou se cada un dos 27 ha de cargar individualmente co seu.

 

Banksy

En todo caso, está claro que a Defensa Europea vai cara adiante. Flotan no aire cuestiones tales coma se vai ser algo de verdade autónomo ou se, como nas transicións do esclavismo, e as súas reformulacións da subordinación voluntaria a cambio de protección, ha de parecer que a escravitude se difuminou en maneiras máis ou menos piadosas de manumisión. Para que os problemas de opinión pública sexan menores, e que se é posible se revertan cara a posicións proclives a unha “paz armada”, aquí temos en exercicio a mesma técnica do “OTAN, DE ENTRADA, NON” de 1982, convertido catro anos máis tarde en: “VOTA SI EN INTERESE DE ESPAÑA”, e volven os españois para ter a ocasión de comprobar as teorías de McLuhan ao redor do medio como mensaxe. A masaxe informativa-publicitaria empezou de maneira sólida e consistente, a fin de que as maneiras de pensar, sentir e opinar vaian collendo o cariz que menos custo represente a quen deba decidir. Como é propio de situacións en que non é o mesmo estar na oposición que no poder, todo ten unha ambigüidade calculada e, ao ritmo dos días que veñen, irá incrementando a súa intensidade, propicia a dobregar aos máis remisos. Xa se advirten nos medios os neoconversos á nova situación, que engadirán méritos para seguir estando onde sempre estiveron, sen arriscar nada e non perder corda nas novas oportunidades que se presenten.

 

É propio das situacións de cambio, o emprego de mecanismos  pedagóxicos para que se acepte o que impón o poder real, o da economía e os seus preceptos. As linguaxes do liberalismo remodelanse e complementan desde antes de que Adam Smith tratase de facer ver que eran a maneira de lograr A riqueza das nacións. Na vida escolar, repetiuse o mesmo cos reformismos que, desde a Lei Moyano en 1857, marcaron a xeneralización da escola deixando sempre fóra de xogo a un grupo amplo de persoas. A redución do analfabetismo foi lenta, pero sempre hai quen diga que avanzamos moito. Aínda en 2025, “fracasa” un terzo do alumnado, ao que o sistema educativo sérvelle de pouco, pero a súa invisibilidade mediática e política vénlle ben ao sistema produtivo como man de obra barata. A cuestión é saber se non lle iría mellor á calidade da convivencia colectiva unha igualdade educativa de verdade. Faría ineficientes as pedagoxías sobre a “paz armada”?

 

TEMAS: Educación pública.- Deterioración democrática.- Estado de Benestar.- Xeoestratexia actual.- Unión Europea.

MMC (31.03.2025).

Cando o presente repite o pasado, cal é o futuro?

Chegados a unha idade suficiente para calibrar que o que queda por diante é bastante menos que o vivido, esta pregunta é pertinente.

 

Quen non teña esa idade dificilmente se pode facer a pregunta e, se preguntan, é porque están fartos de rutinas ás que non lle ven sentido ou imposicións que non aguantan. Para isto último, calquera crianza é quen de atopar razóns, e máis os que, despois de andar entre algodóns, saen caprichosos e antolladizos. De consentidos que son, preguntan, pero para dar a nota na aula, como saben os docentes máis pacientes.

 

De cinco meses acá -sen buscar antecedentes-, a pregunta ten sentido para todo tipo de cidadáns e especialmente, como queda este, para quen peitea anos. Entre os adornos desta etapa sociopolítica, está o que lles lembra moito os tempos escolares, sobre todo a parte que brindaba o segmento de recreo no patio do colexio ou a escola. Era un tempo breve, sempre incongruente pola súa curta duración; polo menos , iso parecía a mozos –e mozas- que en idade medradeira, que non vían sentido a tantas horas de aula. Sedentarias e case sempre amarradas ao pupitre en silencio, parecíanlles ridículas fronte ao tempo escaso en que, a media mañá, era un pracer correr, moverse, dar patadas a canto puidese rodar ou, se se terciaba, botar uns “guás” ás canicas, xogar ao marro ou a outra habilidade estimulante entre iguais.

 

O problema do recreo, para a maioría, era que, á marxe das disposicións regulamentarias que houbese –cuestión que en internados e similares, podía ser atafegante-, mentres non se tiña formada unha personalidade recoñecida polos demais sempre reinaban no patio uns cantos que dominaban a escena e trataban de ter a man unha corte de vasalos. Era un asunto algo mafioso. O xefeciño exercía como Don ou Boss de película, cunha chulería que podía ser estridente cando ía acompañada dunha gama de violencias anticipatorias do mobbing actual, capaces de amargarlle os días a calquera que ousase levarlle a contraria ou non facerlle caso. Era evidente que eran os donos do recreo e, se os vixiantes estaban na lúa, non eran difíciles as rifas. Se o colexio en cuestión non estaba situado no barrio onde se vivía, tampouco era raro que, antes de chegar de volta a casa, se repetise un ambiente similar entre colegas: as cuadrillas reproducían o mesmo esquema relacional, e en áreas periurbanas non eran raras pelexas en que as pedras sobrevoaban un escampado máis ou menos propicio para disputarse o control da zona cando os maiores non circulaban por alí.

 

Non fai falta vivir aqueles ambientes escolares; sen melancolías daquel pasado, todo cidadán pode ver aquel estilo pendenciero nos díxomes, díxomes da tele. Rexorde nas secuencias televisadas dos supostos debates no Senado, o Congreso e algunhas Asembleas de Comunidades Autónomas, onde os modais ao uso entre os representantes políticos teñen grandes analoxías con aqueles patios. Neses espazos privilexiados da democracia e, coma se non tivesen máis que facer, malgastan o tempo entre rifas ás que levan preparada a esceniña, o atrezo e, sobre todo, as pedras para tirar aos da outra bancada, con voces ben adestradas e xestos que fallan ás veces, pero en que o que nunca marra é a intención de ver se, tirándolle ao de en fronte un asunto, tatexa e faille morder o po da humillación. Nestes espazos de desencontro, o último en estratexias son as sorpresas. En tempos de tanta fragmentación, non é doado soster a suposta cohesión imprescindible para saír ben da pelexa. As fidelidades de cuadrilla fraquean ás veces; sempre media algún cabreo, celoso por un mal xesto, unha desavinza ou malentendido que, manexado habilmente por xornalistas amigos, deixe a alguén descolocado e sen a imaxe debida.

 

Alonso Berruguete. Sibila. Século XVI. Museo de escultura de Valladolid

Habilmente manexado o tropezón, é útil para a bancada propia, que escacha co riso. A política parlamentaria española ten actualmente un certo aire infantil, por graves que sexan os asuntos que por alí pasan ou parece que pasan. Importa máis, por exemplo, un gol deste tipo que a mellora da Saúde ou da Educación. Reprodúcese, a escala, a política de moda no panorama internacional, en que o curmán de Zumosol , ao que se recorría, quere que xoguemos sen a súa protección e que aprendamos a defendernos, aínda que xa verá que fai se advirte que somos infieis á súa patriarcalismo hexemónico. El, pola súa banda, ten a sensación de estar a perder calidades ante outros posibles primos do seu rango, e bota contas de se, no campo de recreo global, de toda a Terra, fáltanlle cromos e xoga a súa partida coma se non existise Europa. Naqueles recreos afastados, quen non soubese de corrido dous ou tres aliñacións de futbolistas, e non fose recoñecido cun mote ou pseudónimo en que un recoñecido campión de cada domingo fixese de talismán protector, era un pringado ao que a clasificación futboleira situara como un perdedor.

Volve unha repartición de roles forte, en que as fendas da memoria escolar advirten nas preocupacións do presente, ante todo, a persistencia do pasado; coma se  o tivese adiantado, é posible que non se fose e que siga aí. Os partidarios da circularidade do tempo non teñen fácil demostrar que teñen máis razón que os que, sen saber que é o tempo –como confesaba Agustín de Hipona-, aseguran que máis ben é lineal e, en si mesmo, infinito. O que en todo caso é difícil a uns e outros é explicar como, na realidade cotiá, a relatividade das estatísticas repite curso a curso, verso a verso, descoidos importantes. Por exemplo , a consistente mutación do analfabetismo en semianalfabetismo , un panorama crecente do que os datos obxectivos da súa proporción no presente son tan altos que facultan entender a persistencia -non menos pertinaz- dun amplo pasado de credulidades, negacionismo e ignorancia. A autonomía persoal está en risco, pero parece non importar.

Que Trump se sincere respecto ao pouco que lle importa no seu corraliño a Educación, pode ser un adianto do que o mal exemplo parlamentario hispano, con xestos, voces e rabechas, dirá pronto sen andrómenas. Tempo ao tempo; varios personaxes xa están a piques de mostrar cal é a súa autonomía persoal ou si farán como Europa, que se debate agora sobre si mesma. Algún hai que  canto máis corean os cidadáns a súa incompetencia probada, xesticula moito pero amárrase á cadeira de brazos como Odiseo ao mastro e trata de sortear a tormenta. A IA, disposta a ser a Sibila de Delfos, diralle o que queira oír; o ChatGPT está adestrado para que aguante e, tamén, para que recoñeza que se terminou o tempo de recreo. Namentres, os espectadores destes xogos reunidos entretéñense coa  filosofía do tempo e outras series televisivas en que non pasa nada, cando o preocupante deberían ser as amnesias, desmemorias e descoidos deste tempo: non é de adultos xesticular dos nervios e votar ao chou. Benedetti, falaba de que a Historia, “maltreita”, xa non ten quen lle peitee as mentiras”, pero coma se chovese.

 

TEMAS:  Filosofías do tempo.- Analfabetismo.- Semianalfabetismo.- Educación pública.- Políticas privatizadoras.

MMC (24.03.2025)

Que futuro espera a Europa e aos europeos?

Mirando cara atrás sen ira, pódense descubrir nos presente relatos que merece a pena impulsar. Tamén os que é mellor esquecer.

Acaban de cumprirse cinco anos desde que a COVID-19 sumiu á humanidade na incerteza de qué ía pasar cada día nun confinamento que non acababa. É boa ocasión para un balance breve do que mereceu a pena e o que non, xusto nun momento en que desasosegos de diverso tipo roldan as vidas da humanidade. Sempre hai a inseguridade do mañá, pero hai momentos en que parece acelérase e que o tempo non é pura cronoloxía.

Á marxe de que os asuntos que se mencionen nesta columna, sempre teñen carga subxectiva, do acontecido nas ondas primeiras da pandemia -e antes de que empezase a ser manipulado canto tiña que ver de cerca ou de lonxe coa súa instrumentación política, crematística e estratéxica-, cabe sinalar dous ou tres asuntos principais. Por unha banda, o alto valor da investigación, o coñecemento científico e as súas aplicacións médicas. Quedou patente na rapidez con que estiveron dispoñibles vacinas que salvaron millóns de vidas, un reto que sen recursos adecuados fose imposible. En pleno século XXI, non faltaron arúspices apocalípticos, de maior ou menor calibre negacionista, que, naqueles días incertos, nos transportaron aos tempos da Peste Negra e ao que Defoe deixou descrito maxistralmente no Diario do ano da peste. Personaxes e milhomes houbo que se pareceron moito a algúns dos protagonistas daquel dietario de 1722 sobre o acontecido nunha peste londiniense. O mundo da boa vontade e o das sanbesugas tamén quedaron de manifesto, aínda que moita xente, do illada que quedou consigo mesma, non se decatou. As trolas e fakenews rodaron moito polas Redes, paseáronse alegremente polos móbiles e conmoveron tanto que os votantes das eleccións autonómicas (En Madrid, o 28M2023) orientaron a mirada dos votantes cara a quen máis reorientaran os aplausos iniciais cara ás caceroladas contra o Goberno do Estado.

No medio daquela incerteza, quen salvou a situación foi a traxectoria profesional deste colectivo de persoas; pasados cinco anos daquel acontecemento brutal, tamén quedou no recordo a súa positiva actuación na infraestrutura fundamental dos servizos públicos. Á beira da Sanidade, a Educación tamén foi capaz de adaptarse con rapidez a unha emerxencia de gran calibre, en que parecía ás veces que todo se paralizara. Aí estiveron, con todo, os colectivos profesionais de ambos os servizos, aguzosos para arriscar, atender e coidar. No caso dos ensinantes, a infancia e adolescencia española, sen eles, o desastre sería enormemente máis grande. Aquel derroche de empatía e atención merece un recordo agradecido que, ao que se ve polas protestas, manifestacións e folgas últimas, quedou en pura retórica (como tantas outras veces). O resto de participantes e actores nadou entre o ben e o mal, nunha indecisión en que houbo de todo, como en calquera outro momento da historia humana. Aínda ofrece moitas dúbidas, por exemplo, o acontecido no ámbito da Terceira Idade, en que colean ante os tribunais serias reclamacións de discriminación cos maiores en canto á atención recibida en residencias de diverso tipo. Os datos estatísticos indican que bastantes dos mortos naquela situación excepcional serían menos –e tivesen un final distinto-, con mellor coordinación entre a Sanidade e aqueles servizos, máis recursos e menos protocolos.

 

Quen vise o documental 7921 –ou teña máis información respecto diso- fíxose opinión sobre o que faltou e o que sobrou. É importante: a situación pode repetirse con relativa facilidade. Non está claro que a IA, por si mesma, vaia salvar a ninguén en situación semellante. Pode suceder que nos vexamos pronto en algo parecido ou peor. Os donos desta sofisticada tecnoloxía, socios de Trump en gran medida, empeñados en regresar á dura colonización sen trampas visuais de diálogos e convenios que mingüen o seu imperialismo, puxeron patas para arriba a suposta unidade dos europeos. A fume de carozo tratan estes de poñer parches ao que nunca pasou dunha fase potencial: a verdadeira unidade, máis aló da conveniencia comercial sen fronteiras interpostas. Desde 1957, en que aquela CEE só se ocupaba do carbón e do aceiro, sempre quedou pendente o corazón do sistema: a unión bancaria, a unión defensiva e a unidade ante o exterior, é dicir, o meollo da soberanía compartida. O que estes días inquieta máis aos europeos é a defensa común e son moitos os fíos pendentes de acordo: unidade de dirección, unidade tecnolóxica, unidade e diversidade política: que lle corresponde a cada cal facer cando están tan polarizadas as perspectivas ultras e as máis comunitarias. Cando nin existe un relato compartido do pasado europeo, os demais acordos feitos na UE están no aire, empezando por ver que han de aceptar os máis grandes e os máis pequenos deste  quebracabezas de 27 pezas, non exactamente iguais e con intereses determinados polo lugar que ocupan no mapa de Europa e polo dilema constante entre público e privado: liberdade cidadá e control estatal.

En situacións como esta, non estaría mal contar con sinerxías capaces de estimular e orientar a opinión política sen trampas. Estaría ben que os educadores puxesen sobre a mesa de debate cidadán –de modo leal e sen subterfuxios- a súa reflexión acerca da razón práctica máis útil para conxuntar vontades. Existen infinidade de traballos, propostas e proxectos que, desde a perspectiva escolar, estiveron en circulación:  “a escola que queremos”, “a educación que fai falta”, “educación para a paz”, “educación para a convivencia”, “educación para a cidadanía”… “educación democrática” e similares; estas denominacións  e parecidas reiteráronse cando, por razóns diversas, se tratouse a “situación da educación” nunhas ou outras comunidades ou, en xeral no Estado, e pouco achegan a España e a esa Europa comunitaria. Desde os anos oitenta sobre todo, a repetición de contidos entre unhas e outras propostas é case infinita e os resultados sociolóxicos máis ben escasos. O tecer e destecer retórico de contrastes  entre o que había cando non había democracia e o que a continuación se vén a propoñer é tan repetitivo, e copiouse literalmente tanto, que parece que non transcorrese o tempo desde antes de 1975. Talvez fose máis útil –e máis barato- centrar a atención no que non se fixo e debería facerse. Algo se sacaría en limpo sobre o que se deba facer se se quere avanzar algo nunha sociedade que, por moitos avances que tivese no plano tecnolóxico, segue mostrando o fondo das pulsións de sempre.

M. Menor (Madrid, 17.03.2025)

As tentacións do presente son preocupantes

A xeopolítica está a cambiar os indicadores do que está ben ou vai mal, e na vida política de proximidade medran as ocasións para o ridículo.

 

Na prensa destes días, apareceu a mención ás “tentacións” de modo significativo. A moitos lectores devolveríaos a aquelas tentacións en que o diaño –segundo di Mateo, 4, 5-11- mostra a Xesús desde un monte moi alto “todos os reinos do mundo e a súa gloria”, e dille: “Todo isto dareicho se te prostras e adórasme”. Véñense á memoria vendo a TRUMP. Cantos foron educados nos fervores do nacionalcatolicismo, as tentacións asócianos ás censuras que marcaban as películas e obras de teatro coas cualificativas morais do 3, 3R e 4, indicando que se lles sobreviña a morte sen confesión despois de velas, o Inferno era o seu futuro.  Do pasado, por culpa de Adán e Eva, a humanidade perdera o paraíso; sibilinas insinuacións entre a serpe e Eva sobre unha mazá prohibida fixeran cómplice a Adán da tentadora desobediencia.

 

Nos relatos mitificadores que educaron a moitas xeracións latexaban unhas cantas imaxes que, ao que se ve, teñen tentación de presente. As tentacións do diaño acompañan á imaxe do emperador de Washington asinando decretos e emitindo mensaxes que varían segundo o humor con que se levante. Á vez, actualizan tópicos e historias que nos chegaron de Nerón, ao que sitúan -pese ao maxisterio de Séneca- tocando a lira  ante unha Roma que incendiou por ver se emula a Homero ante a caída de Troia. Os comunicadores do “despacho oval” non cesan de situar a intrepidez neoimperial ante os humanos que se deixaron tentar pola ambición dun mundo máis habitable, ese en que Europa é un pecado e aí está el, enarborando a cruzada do dólar cual fero negociante do benestar recortable. Cantos presuman de ter algunha intelixencia para vivir sen depender necesariamente do Norte -como chamaban os emigrantes galegos aos que emigraran a esa latitude do hemisferio americano- aí teñen a Trump , tentado pola inmensidade de reinos e terras que non son o Norte, anceiando que o sexan un pouco máis canto antes .

 

O diaño é hábil e meteulle no corpo que o programa plutócrata sairá adiante se non pon en risco o conservadurismo. A documentación histórica abonda en actitudes como esta ,e na historia do século XX hai moitos acontecementos en que a combinación destes ingredientes é reiterativa, tamén en España. Así mesmo, o aparello conceptual para analizalo ten antecedentes. De 1954 é, por exemplo, o brillante artigo de Hannah  Arendt sobre Relixión e política en que, entre outras encrucilladas, andaba por medio “a liberdade” en plena Guerra fría. Na forma de afrontar a suposta “seguridade” de futuro, o custo do rearmamento no PIB -entre o 2 e o 3% para alcanzar o 5 canto antes-, tamén esconde tras o extraordinario negocio mixtificaciones en que o ben, o mal, os bos e os malos, os mediocres e os mornos, andan á gresca para impoñer o seu criterio e que parezan coincidir a moral, a política, a economía e a boa conciencia (sempre en minúscula). Tanto europeos como españois tiveron que aceptar no pasado as modulacións doutros e, agora, parece que os novos emperadores de Occidente queiran que nos inclinemos, unha vez máis, ante as súas redefinicións do ben e do mal (cristián, branco e patriarcal). Non existe, polo menos por agora, a tentación de non facer caso a esta reedición do libro de instrucións. Circula desde hai pouco máis dun mes a receita do superior/inferior; entre o colonizador e o colonizado imponse de novo un roteiro prefixado do ben e do mal, atenta á liberdade de decisión de cantos nunca foron iguais. Non importa a Declaración de Virxinia (o 12. 06. 1776), especialmente o seu artigo 1: “Que todos os homes son por natureza igualmente libres e independentes”. Menos lles vai a de París  en 1789, e a Declaración Universal de Dereitos Humanos (de 10.12.1948) non lles gusta: 30 dereitos recoñecidos son demasiados e, ademais, estas dúas últimas foron proclamadas en Europa.

 

Nos lares hispanos, esta cuestión -central na CE78- adoita resolverse, por unha banda, nun territorio semántico que non tivese que ver con “a soberanía” ou, tamén, a “liberdade de conciencia”. Por outro, as protestas por cuestións de vivenda, escola, sanidade, migracións, trato aos maiores ou o que se dea ás mulleres, sinalan dúbidas reais sobre igualdade, xustiza e dignidade, que non diminúen por máis que, ante queixas sobre a preservación dos dereitos das persoas, o afán por salvar as institucións supostamente competentes en tales asuntos pretende que non saian  erosionadas. En noticias e debates, esta tendencia ao silencio ou á desculpa non salva o insalvable cando por acción ou omisión, rutina ou descoido -máis ou menos culpable-, saen tocadas. Cando as agresións a eses dereitos non se logran parar, reducir ou minimizar nun tempo razoable de reflexión e debate democrático, está a mostrarse a limitada calidade da liberdade, igualdade e fraternidade cidadás. Non fai falta unha análise detallada dos casos e cousas ruidosos de cada día. Son imposible signo de saúde  democrática os incumprimentos, rutinas e descoidos acontecidos no desastre da Horta Sur valenciana. Tampouco o é o algarismo 7291, que fai estremecer a persoas –non só de Madrid-  en idade avanzada.

 

Agora que aumentan os aires do imperio do NORTE reclamando débitos e prestacións, servizos e reverencias, veremos a firmeza con que aguantan tantas estruturas que viviron renqueantes cando non parasitarias. Neste sentido, é preocupante a desinformación que circula cando o empeño dalgúns grupos é transmitir os criterios de bondade das súas propostas políticas con fórmulas como a que circulou nunha “Illa das corrupcións” zafia e falaz. Ese estilo polo que  Miguel Tellado viuse no brete de ter que pedir “desculpas serias á República Dominicana”, implica altas doses de estupidez programada. Nin é serio o que di, nin a función dun político é tratar aos seus representados coma se a súa listeza consistise en mostrase tan superior que fose impune ao que está a dicir. Entre tanta brincadeira, dilles que os deixase tirados na defensa dos seus dereitos cívicos, cuxos recortes crecerán coas limitacións orzamentarias. Se o tempo é o que nos queda por vivir, estes tipos son  mala compañía para afrontar as tentacións a que é adicto Trump, e que pagaremos todos. Non confundan! O Evanxeo fala dos “fariseos” e “sepulcros branqueados”; o colonialismo coñeceu ben aos cipayos e, entre os asalariados do pasado, sempre se soubo ben quen eran os crebafolgas.

 

TEMAS: Liberdade de expresión.- Información veraz.- Xeoestrategia americana.- Falsidade e verdade.- Hipocrisía e moral.

MMC (10.03.2025)

O currículo oval dará que falar durante uns anos.

 

É un momento relevante para ver qué ensinar e qué aprender. Serao máis se entendemos que queren que se ensine.

 

Ninguén dúbida de que o enfrontamento verbal entre Trump e Zelensky no despacho oval (da Casa Branca) o venres pasado, día 28 de febreiro de 2025, ten trazos do que habitualmente se adoita dicir “histórico”. Cumpre os requisitos do insólito e, tamén, os que indican que en diante –polo menos por un tempo significativo- imprimen ritmo novo a outros  acontecementos conexos, dos que sería un expoñente valioso. Desde logo, ten moito de ambas as características do que habitualmente adoita cualificarse como tal se non se entra en pormenores do insólito, nin en se a suposta novidade ten amplos antecedentes descualificadores de tal. Tratándose, de chocalleiro, nesta columna de ver como o que pasa ten que ver co que se ensina no sistema educativo, é boa ocasión para observar como o que nos parece sorpresivo, non o é se se contempla desde o que acontece nas aulas escolares e, así mesmo, en museos, programas de televisión, enfoques da prensa e os medios, espazos todos que tamén condicionan as redes neurais, a procura de que exista un pensamento colectivo previsible.

Chamar ao acontecido ese venres “currículo oval” implica apreciacións previas.  O adxectivo, ademais de cualificativo admite connotacións alusivas á topografía espacial do acontecemento, a cuestións hormonais dos participantes -especialmente visibles nos xestos nada protocolarios de quen acompañaba ao suposto mandamás daquela casa- e a tradicións máis afastadas, en que culturas antigas situaban a orixe do mundo. “Currículo”, o núcleo significante, alude directamente ao “programa” educativo, termo que a xerga pedagóxica substituíu fai máis de medio século para precisar que o proceso de ensino-aprendizaxe non só abarcaba o qué, senón tamén o cómo ensinar algo. Neste caso, o “currículo oval” non oculta que se deba entender quen manda neste presente ou, polo menos, quen quere mandar sen que se lle estorbe nos seus designios neocolonizadores.

A proba de que o “currículo oval” é significativo e de que os seus promotores queren que o sexa, é que, de inmediato, produciu unha reacción en cadea. Os supostos amigos e próximos desde que se iniciase a IIª GM –e máis desde a “Guerra fría”, cun “pano de aceiro” por medio-, empezaron a reunirse nerviosamente en distintos foros e conversacións, de cuxa preocupante intensidade teremos constancia en bastantes telexornais futuros. Neles, deixarannos entrever qué pasa con asuntos que repercutirán en canto ten que ver a diario co comer, vivir e sobrevivir. As terras raras, a enerxía, os produtos industriais, os intercambios comerciais e turísticos, non son alleos a se hai que incrementar o % do PIB para cuestións de “defensa”, “fronteiras”, “aranceis” e, de paso, amoblar o pensamento e o afecto do que convén ou non convén, quen son os amigos e os inimigos, a “unidade”, a “patria”, a “seguridade” e outros asuntos aínda máis abstractos do ben e do mal omnipresentes en canto se faga ou se deixe de facer.

 

O Oxímoron vital

Conta Borges en “O Zahir”, un dos seus contos no  Aleph (edición de 1952), que “a guerra lle dera moito que pensar” a un dos seus personaxes; “ocupado París polos alemáns, como ía seguir a moda?”. Detrás aparecía o afán de ter ante os demais a autoridade que dá a combinación de soberbia, diñeiro, mocidade e xerarquía social no medio de grandes limitacións existenciais, e que a existencia non sexa un oxímoron, é dicir, unha contradición. Independentemente do que cada cal comece a entender que lle corresponde facer na presente conxuntura –e á marxe do que faga Europa, España, Francia, Inglaterra e a propia Ucraína-, se non se quere caer no esnobismo nin na cursilería en cantos feitos ou ditos persoais teñan relación con canto está en proceso de cambio –aínda que tan só sexa para catro anos- , pode ser útil repensar que nos ensinaron a pensar ata o de agora.

Marius Boezem, 2016. La luz cisterciense. Fundación Verbeke Bélxica

Moitos dos códigos que nos introduciron na actividade neuronal da infancia e adolescencia -eses dous momentos críticos en que se conforma en toda persoa o modo de estar e actuar no mundo que lle toque vivir- fixéronnolos aprender nos  currículos oficiais de Historia, e non variaron moito en todas partes desde que  existen. En España, aínda nos anos cincuenta e sesenta mandaba a “Historia Sacra”. O que de “Historia de España” e “Historia Universal” estudábase en Primaria e Ensino Medio trataba de axustarse a un deseño unitario, homologado en 1939 nun texto oficial do Instituto de España. A súa autoridade viña dunha forma de pensar a unidade do mundo intensamente cultivada no século XIX, en que os ortodoxos e os heterodoxos –brancos, cristiáns e occidentais case todos- se distribuían os papeis de bos e malos. Para evitar incoherencias entre as tres materias e que a primeira delas non diminuíse a súa relevancia, a Cruzada -é dicir unha Guerra á que se daban atribucións providenciais nos libros de texto- andou sempre por medio. Os currículos posteriores á CE78 -incluídos os actualmente vixentes-, lonxe de estar descolonizados gardan aínda grandes tramos de desmemoria sobre o acontecido no pasado. Cantos tratan de descolonizar as miradas con que imos aos museos talvez saiban mellor do enorme peso que aínda teñen neste proceso instancias que condicionaron a moitas xeracións. Aí seguen condicionando unha perspectiva menos “oval” sobre o pasado e o presente; sobre a imaxe que temos construída do mundo e a súa evolución.

Descolonizarse non é ningunha moda, nin aparentar nada, senón tratar de ver mellor; como operarse de cataratas, é para vivir e convivir nun presente que, ao que se ve, ten novos inconvenientes para unha mirada limpa, indispensable para a racionalidade democrática. A perplexidade ante o visto e oído o pasado 28 de febreiro pon en cuestión que, entre o mero existir e o poder ser, a educación sexa un dereito relevante. O que Séneca dicía da vida nas súas Epístolas morais a Lucilio que “é longa se é plena”, e que só o é se se ten o seu “dominio”, cobra sentido no que seguía: pouco vale vivir moito se “se viviu como viven as árbores” Aspirar a que todos os cidadáns se desenvolvan como persoas, implica que poidan ter unha escolarización educadora; se vai seguir sendo curta e colonizada, non estrañe o receo crecente de que falaba Kavafis nos anos trinta: “a cidade sempre é a mesma. Outra non a busques, /-non a hai-, /nin camiños nin barco para ti”

TEMAS: Historia e presente.- Educación e Neuroloxía.- Colonización e descolonización.- Memoria e Desmemoria.- Ortodoxia e heterodoxia.

MMC (03.03.2025)

As necesidades sociais comprimen os tempos

 

A Educación e a Sanidade mostran estes días gran tensión; a resistencia dos materiais reséntese.

 

Co tempo, os materiais evidencian se a súa capacidade para resistir esforzos, faios inservibles e inútiles. En cuestións de socialización, corresponde á Historia principalmente, e dalgún modo ao Xornalismo serio, prestar atención aos factores que interveñan nesta evolución, un traballo no que a Socioloxía, a Estatística e outras áreas das Humanidades prestan valiosa axuda para entender qué pasa e qué conviría facer. Quen desde a representación política deba decidir como máis útil e seguro para o colectivo cidadán viven noutra fase, non necesariamente coherente e, a cotío, contraria ás investigacións realizadas.

Na realidade social, cantos participan neste proceso analítico, e no decisorio, non son seres celestiais. Por iso mesmo, as súas formas de mirar unha realidade sempre complexa son dispares e, en moitos casos, opostas, o que determina que o que vén ou non vén pode ser invención cando non trola e sofisma para distraer a atención dos demais. En todo caso, este presente leva un mes moi acelerado -adxectivo evidentemente subxectivo-, porque a cronoloxía é a que é. Non cabe dúbida de que a chegada de Mr. Trump&Asociados ao trono de Washington está a xerar unha desazón grande en cantos non perden ollo dos telexornais, as accións de Bolsa e as dos xefes de Estado europeos. É apocalíptica para moitos, esperanzada para outros, e equívoca para cantos queren ter idea de cara a onde cae o Norte ou o Sur da dirección do vento que sopra.

 

A mediados dos anos corenta, Borges xa deixou medio resolta a cuestión medio bizantina de se o tempo é circular ou lineal nun relato curto en que “dous teólogos” entreteñen toda a súa vida na defensa dunha ou outra posición, mentres melloran as súas competencias en lanzarse improperios, condenas e meigallos. Coma se o tempo se detese, volven aqueles “monótonos” do Aleph disputando se “nada é o que non fora e que non será” ou se o tempo non é circular, cando este momento  ofrece moitos indicadores para que vexamos se avanzamos, retrocedemos ou estamos onde sempre. No anverso e reverso dunha mesma realidade, poden os de Elon Musk e a CEPAC divulgar nas redes a epifanía dunha nova humanidade da que son avanzados misioneiros, pero ninguén debería esquecer que os motivos de desgrazas non son de onte ou antonte. Moitas veñen de moi lonxe e algunhas estiveron aí sempre, sen ninguén que se ocupase de poñerlles remedio. Hai persoas ás que o presente de indicativo dalgúns verbos sempre se lles resistiu e nin sequera poden conxugar o pretérito imperfecto. Educarse e curarse, por exemplo, son verbos reflexivos cuxa acción depende dun sistema de educación e outro de sanidade, dous piares  que estes días chaman a atención sobre a súa real situación. A súa  distancia de a retórica con que os encobren as políticas de benestar reside en que Educarse e curarse implican accións que executan outros, non o suxeito, e a cuestión é se son de todos e para todos.

 

A conxugación do presente educativo e sanitario

Onte, día 23, unha gran manifestación en Madrid veu lembrar que a única educación ao alcance da maioría cidadá, a da rede pública de centros, ten carencias graves en todos os seus niveis, ben sexa a Educación Infantil, as etapas intermedias do Bacharelato e a FP, antes da Universidade e, tamén, os graos superiores desta. Os datos de cocientes de alumnado por docente, gasto medio por alumno e distribución selectiva de cantos queiran estudar, contradín o suposto dereito a unha educación digna para todos, e difiren do xusto equilibrio que ten que haber para que a “liberdade” e “universalidade” de que fala o artg. 27 da CE78 sexan verdade. Segue sendo moi aleatoria, con todo, a igualdade de todos en canto a dignidade do trato, mentres o investimento de diñeiro público –o das Comunidades éo- en negocios privados crece e, ademais, hai centros en que o confesionalismo xustifica unha rede educativa que beneficia a uns poucos segregándolos da convivencia coa xente corrente. A prevalencia dos “fracasos escolares” neste outro colectivo fala de desinterese e falta de coidado; e conta así mesmo que este “ascensor social” está gripado, sen ninguén que o repare.

 

Avecíñase, en marzo, unha folga de tres días de similares razóns no concernente a outro ben fundamental: a Sanidade. Os profesionais dos seus distintos niveis, especialidades e competencias para atender a saúde dos cidadáns, están fartos de incumprimentos, promesas erradas e malos modos de xestionar un ben público detraendo recursos para o crecemento exponencial de beneficios privados. A privatización neste terreo, que tamén vén de lonxe, segue crecendo e os/as cidadáns/as con problemas atópanse con muros de espera e derivacións a lugares insospeitados. Non se senten da mesma tribo que quen, ante situacións parecidas, achandan coa súa renda diferencial os máis diversos problemas. Quen teña biografía relativamente longa pode testificar que na súa infancia xa se falaba de discriminacións deste tipo; non lle estrañaría moito o acontecido a outras 7291 biografías en residencias madrileñas. Os seus desvíos de atención -significados como “esas merdas” polo centrimadrileñismo hai pouco-, fixeron que a última conxugación do presente que lles era debido se pareza ao do Inferno de Dante.

Carandell escribía en 1976, despois de estudar en colexio privado, que aquel fora “un tempo perdido”. E xa Unamuno botara de menos en 1903, que o verdadeiro espírito democrático do ensino non estivese en que “todos os nenos dun pobo, desde o fillo do máis rico ao máis pobre” non consistise en que todos compartisen os pupitres da mesma escola. Case en marzo de 2025, ninguén debería espantarse de que o neoconservadurismo recobrar posicións no panorama sociopolítico aquí, en Alemaña, en EEUU e en media Europa. Ser partidario da circularidade do tempo ou da súa continuidade debera aclarar as supostas “melloras” non habidas en todos estes anos. A documentación existente non é optimista. Aristóteles xa reclamaba –catro séculos antes da era cristiá- a necesidade de “unha mesma educación de todos, e que o coidado ha de ser común e non privado”, se se busca coherencia co que necesita a POLIS. E Karl Polanyi (A gran transformación) argumentaba en 1944 fronte ao liberalismo colonizador das vidas alleas, que, ao naturalizar a competitividade social e as paixóns humanas -boas ou malas-, estas tomaban a educación e a sanidade como escaparate de “ostentación cerimonial”, para “estimular ao máximo a emulación”, non para crear comunidade democrática. Moita sorte no camiño!

TEMAS: Tempo e cronoloxía.- SANIDADE/EDUCACIÓN- Estado de Benestar.- Dereitos sociais.- Cidadanía e clases sociais.

MMC (24.02.2025)

Máis que repetir circularidade, a Historia europea ten continuidades.

Non é retórica o que falta, senón esperanza obxectiva para mellorar o rumbo do benestar das persoas.

 Bastou que o Tío Sam esbirrase, para que en Europa cundise a febre e os síntomas de graves doenzas. Os medios, secundados pola multiplicidade de opinións dos vinte e sete, deron en elucubrar no destino que espera a Europa. Coma se de súpeto se rompese unha burbulla de vida supostamente distinta á do resto dos mortais, con principios e organización sen parangón, comezaron os queixumes; descuberta a súa fraxilidade, as elucubracións sobre o futuro de 347 millóns de europeos non cesan.

Como sempre, a poliédrica realidade do que acontece ofrece moitos lados. Para contala, tan equívoco é partir da liñalidade do tempo, en que o que vén é mellor que o que hai, como imaxinar que o que acontece non é senón repetición de si mesmo, algo eterno e inmutable. A vella alternativa entre Heráclito e Parménides na que se moveron as narrativas de Historia, ensináronnolo moito. Nos 40 anos de posguerra española, os libros de texto repetían incesantes que viviamos un momento providencial de exaltación do ben fronte ao mal e os seus propagadores, para engadir que había que sostelo sempre. Só cara a mediados dos anos setenta, Heráclito volveu ter algunha cancha para observar se cambiaramos algo; dicían que iamos cara a un horizonte moito máis dinámico, no que agora cabía Europa e, mesmo, o resto do mundo: esa era a gran variación que contaban os libros de texto aos infantes e adolescentes e ninguén podía contravir. Por decreto de 1939, o Instituto de España encargárase de contar, en formato supostamente escolar, o modelo de Historia que había que aprender. Os que sabían que estaba a pasar non tiñan voz para contalo e, cando nos anos sesenta e setenta migraron por media Europa, traballando onde podían, advertiron que había outra Historia, moi distinta da que aquí viviran. Vén a conto para non caer no falso punto de vista de que todo ten que suceder como o teñan na cabeza os sagaces os outeadores do inminente futuro deste presente, cual arúspices de Delfos.

O destino?

Por se axuda a clarificar a situación, convén lembrar que o tempo histórico non é senón unha serie de continuidades que se encadean entre si, e que o que máis cambia, mesmo nos tempos curtos ou evenemenciais –que dicían os franceses- é a nosa maneira de mirar. Virgilio, a quen a Historia se lle entrecruzaba con prefixos culturais para contar o que pasara en Roma, utilizou moito o termo fatum, que cabe traducir como “o destino”. No seu Eneida, lida amodo, non é tanto algo obxetual e determinista, capaz de superar o que na súa cosmogonía era o poder maior dos deuses, senón o resultado dun conxunto de decisións que, entrelazadas con outras, fixaban a secuencia dos procesos que viñan despois. É fatídico o que sucede con Trump e as políticas rápidas e intrépidas que poñen en marcha os seus decretos cesáreos? É continuismo do que non se fixo, cuxas fendas encadean decisións sobre o que vén?

Baldomero Moreiras. Entroido, 1980

O núcleo do que sucede neste instante vira ao redor de Ucraína e as súas implicacións con Rusia, Europa e, en definitiva, o papel de EEUU nun mundo cambiante; testemúñao ben a reunión urxente “de crise” en París de sete dos vinte e sete. Con todo, os movementos de peóns, torres, cabalos e alfís nese taboleiro foron determinando un xaque mate en que se adiviña quen perde, quen gana e quen quedan coa sensación de burlados xusto neste momento. É unha historia que vén desde que os países europeos perdemos dúas guerras mundiais -a segunda despois dun ensaio moi eficiente de tres anos en España-, sobrepasamos en conxunto preto de 70 millóns de mortos e demos espectáculos infames, como os dos campos de concentración, asolamento total de cidades, migracións e exilios sen conto, e quedamos en disposición de asumir a colonización americana en plena Guerra Fría. O Plan Marshall axudou o seu, e a presenza constante da OTAN, a CIA e a súa axenda naqueles Cadernos do Congreso pola Liberdade e a Cultura que, entre 1953 e 1965, puxéronnos aos europeos ao lado bo da historia, fronte aos malos, que pugnaban o seu por levarnos ao seu camiño. Cando aquela filmografía de Far  West alcanzou 1986, España decidiu, tras o “de entrada non” de 1982, aliarse tamén con este conglomerado no que, desde 1953, coa “Paz de Madrid”, estaba xa metida. Ou máis atrás talvez. Se facemos caso ao que hoxe se sabe da espionaxe inglesa e americana, desde 1947 estaba decidido manter ao Caudillo baixo palio e, captados cantos podían contribuír na súa contorna a que alí seguise, a suposta soberanía española estivo intervida e ata subornada. En 1991, Bailando con lobos, descubriría algo aquel Cabalo de Troia colonizador, pero estabamos demasiado distraídos coa recente adhesión ao “mercado único” en 1986 e a expectativa do Euro desde que se empezou a falar intensamente del en 1995.

No longo prazo, por tanto, ben merece a pena non estrañarse moito de que os amos do taboleiro de xadrez decidisen recolocar as pezas do xogo en nova posición. Que caiba facer a estas, especialmente ás que só contasen como comparsas na sorte de Ucraína , non é insignificante. Nin neste territorio nin no de Palestina deu Europa sinais de suficiente autonomía desde 2008, 2014 e 2022, para mover posicións nos escaques. Ao seu retórico discurso do ben e do mal, por máis ditirambos que lle sigan dedicando os vates da Unión Europea, non lle faltan os disidentes da harmonía do coro. Entre o que debe ser e non é, a corte de Trump  -como sucedía nos barrios de moitas infancias que hoxe peitean canas- tenlle interposta nestes 27 países non demasiado unidos unha clá de partidarios que acirran os seus negacionismos, a súa brutalidade e histrionismo provocador. Faránnolo ver ben en Alemaña -o que era motor do conxunto- as eleccións do día 23 de febreiro; máis preto, ocupando as beirarrúas españolas, os remedan cantos se entusiasman coa  liberdade de beber cañas.

Na Historia, nada é cuestión de sorte. Desde 1953, fomos colonia americana de bebedores de Coca-Cola; en diante , serémoslles máis útiles se a chispa da vida non alcanza ás neuronas. Con menos credulidade no aprendido, talvez poidamos revisar qué fixemos coa docilidade e o acomodo ás estratexias dos amos e os seus colaboracionistas. Deberá ser rápido. O novo Tío Sam ten présa por seguir xogando ao seu aire: as posicións que tiñan as súas pezas ata o de agora resúltanlle aburridas.

TEMAS: Unión Europea.- EEUU- Neocolonialismo.- Ucraína.- Xeopolítica mundial.

MMC (17.02.2025)