A soidade de Gallardón contrasta coa de Wert, que continúa coas súas reformas

A sorte de Gallardón non ten correspondencia en Educación. Wert e Gomendio proseguen as súas reformas para un 10% da poboación: como a reforma fiscal. 

De seguirse o mesmo principio polo que o Sr. Gallardón foi apartado do Ministerio de Xustiza -a soidade lexislativa-, igual camiño deberían seguir outros ministros e ministras aos que o consenso non lles acompañou nin acompasa a súa xestión: tamén eles foron ameazados de provisionalidade nas súas “melloras” pola oposición e a cidadanía. En realidade, é o Sr.Rajoy, responsable último do Goberno, quen habería de renunciar, tendo en conta que soubo sacar beneficios coxunturais no plano dialéctico e no máis pragmático da política cotiá destes anos respecto dos outros partidos parlamentarios, para adoptar agora posicións que, por razóns puramente estratéxicas que de cara ás inminentes eleccións, parece conveniente silenciar agora. De paso, sería moi recomendable que o Sr. Arriola, ao parecer o verdadeiro artífice do cronograma do que deba ser ou non o tempo político gobernamental e do que en cada momento sexa máis oportuno, nos ensinase a súa cambiante bóla de cristal.

Preguntarse a estas alturas, pois, sobre a posibilidade dun esforzo conxunto xeneroso e urxente para mellorar a calidade da educativa, non aclara moito que está pasando neste momento concreto. O que habería que cuestionar é por que Wert e Gomendio continúan en Educación cando as súas actuacións -especialmente as lexislativas- foron postas en dúbida reiteradas veces por case todas as forzas políticas e sindicais ata o punto de que, en varias ocasións, a súa ansiosa rapidez por deixalo todo adaptado a uns determinados designios -sen diálogo con ninguén- foran cualificadas como absolutamente provisionais. Hoxe, prácticamente todos cantos cifraron que unha boa parte do consenso social debería ter como eixe principal o sistema educativo seguen pensando que este curso 2014-2015 seguirá sendo un ano de grandes confrontacións, non só polas actuacións gobernamentais habidas ata aquí, senón tamén polos amenazantes proxectos de decreto agora en marcha, especialmente para a universidade publica. Todo indica que este será un curso en que, por moita soidade que teñan os actuais xestores da educación española, ninguén lles impedirá que cumpran os seus designios. Sen que se cuestione a legalidade dunhas e outras decisións, o certo é que este modo de proceder, ás costas da comunidade educativa, só acumula argumentos para a ilexitimidade.

Conste, ademais, que por cinguirnos a tempos relativamente próximos -concretamente á etapa de Ángel Gabilondo no Ministerio-, non pode dicirse que os 33 meses que durou non fosen de vocación polo consenso. Desde o mesmo momento en que tomou posesión do seu cargo, o 7 de abril de 2009, dixo que ía traballar por un “pacto social e político pola educación” -ollo, un pacto non só entre partidos!- e hai que dicir que houbo moitos grupos que fixeron un gran esforzo nese sentido. Entre eles, por exemplo, o Colectivo Lorenzo Luzuriaga, cuxa reflexión pública quedou reflectida en 2010 en Mejorar la educación. Pacto de Estado y Escuela pública (Wolters Kluwer). E tamén é verdade, ademais, que chegaron a estar dispostos para firma 150 puntos concretos de acordo, como testemuñaron persoas que participaron nas conversacións. Esta mesma semana corrobórao o propio Gabilondo, ao dicir: “noutras circunstancias talvez o acordo pudidese terse asinado”. “Eran xa momentos en que as enquisas e as perspectivas de maiorías parlamentarias se impoñían sobre o que era ou non conveniente: Os que vían esta perspectiva ao seu alcance adoptaron as súas decisións pensando que poderían facer os seus plans educativos máis ao seu gusto se gañaban” (Ver: Escuela, nº 4032, 25/09/2015, páxs. 8-9).

O que ninguén contaba por entón é que a etapa inmediatamente protagonizada por José Ignacio Wert, desde o 22 de decembro de 2011, fóra a ser tan bronca como veu sendo. Ata o punto de terse quedado practicamente en soidade, como puido patentizarse no último plenario do Consello Escolar do Estado fai tan só dous días. Pese ao cal, de momento polo menos -e cando xa a súa LOMCE foi posta en marcha con todos as dificultades- aí segue, tratando de completar as súas reformas de xeito acelerado.

A pertinacia que non só el senón moitos outros están protagonizando nunhas e outras comunidades autónomas para levar a cabo estes procesos reformistas, sería digna de mellor causa. É coma se se abrise a veda a canto non redunde en reafirmación dunha selección educativa e, de camiño, dunha privatización crecente dos servizos públicos da educación. Nin as eleccións municipais nin as autonómicas ou xerais parece, de momento, que se vexan como grandes obstáculos para non proseguir a senda emprendida. Basta ver cales son as previsións de continuidade de conxelación dos salarios públicos para 2015 -por máis que vendan agora a devolución dunha parte da paga extra de 2012- e que aos sete mil millóns que levan recortando ao ensino teñan que engadírselle aínda outros catro mil que restan para o ano vindero, ata que cheguemos ao 3,9 do PIB, máis ou menos á altura en que se atopaba a educación española en 1987. A este paso, acabarán co pouco que conseguiramos nestes anos da Transición, as prestacións sociais quedaranse en nada, a xente sen posibles quedará máis marxinada e a mercantilización dos servizos irá in crescendo, como xa se está vendo coa propia privatización da docencia. Dun dereito social estamos pasando a que a educación -como outras prestacións- sexa considerada un ben: quen o queira que o pague. As escaramuzas e confrontacións proseguirán, xa que logo, sen consenso adiviñable á vista: ata hai unha ameaza de folga, aínda que non todas as organizacións a teñan clara.

A historia española, e non só a recente, non é especialmente proclive ao pacto educativo. Ata no de 1978, o artigo 27 da Constitución -cos seus dez subapartados- foi dos máis duros de lograr e non precisamente cunha declaración clara e transparente. Non é difícil rastrexar no pasado esta dubidosa compulsión dun amplo sector da opinión a manterse separadamente nos asuntos educativos, como cabe pescudar desde a aprobación das leis principais polas que nos rexemos desde os 90. Pódese ver, por exemplo, na secuencia documental que Mariano Galán deixou escrita á propósito da LODE, a modo de “intrahistoria desta lei”. Ou, algo máis tarde, no acontecido coa votación da LOXSE (Ver; elpais.com/diario/1990/06/29/sociedad/646610404_850215.html) . E tamén se pode ir máis atrás: as manifestacións, folgas e demais movementos estudiantís teñen entre nós un alargado percorrido. O da “alternativa democrática” non tivo desperdicio e, xa nos oitenta -en anos da UCD, de Otero Novás en Educación e de Seara en Universidades-, os estudantes mobilizábanse contra as “altas taxas de matrícula universitaria”, “elevación das taxas académicas para ingreso na Universidade”, “subvención dos centros privados, en detrimento dos estatais”, “supresión da convocatoria de setembro”, “novos orzamentos que afectarán ao material a utilizar e aos soldos dos profesores” ou, entre outras menudencias, ao “nomeamento do director do centro pola Administración” (En: Unidad y Lucha, nº 21, xaneiro 1980, páx. 5). Aínda se pode ir máis atrás, pois as mencións explícitas cara ao abandono, a desidia e o sostemento dun statu quo escolar absolutamente esquivo á xente corrente son abafadoras. Un dislate diferenciador practicamente desde antes da Lei Moyano (1857), que o peculiar reformismo de Concepción Arenal enfatizaba nun dos seus libros primeiros -recompilado a conta de varios artigos de prensa cara a 1880- sobre do que unha educación estendida a toda a poboación requiriría: “soamente direi que a dificultade é máis intelectual que pecuniaria, e que se se tivese a verdadeira instrución como unha necesidade, acharíanse medios para provela. Como se achan sempre para facer a guerra” (En: Cartas a un señor, Bilbao, Editorial Vizcaína, páx. 198).

Esta tradición de deixación, unida a un atraso crónico respecto doutros países, máis a fácil delegación destes asuntos públicos en instancias nada democráticas ou, agora mesmo, en axencias externas á cidadanía -como poidan ser PISA ou outras modalidades- cuxos intereses últimos se nos escapan, está facendo que este ámbito da educación sexa un dos poucos en que a nosa sociedade actual pode alardear de manter profundas diferenzas conceptuais independientemente de que teñan ou non consistencia científica. A presunta calidade diferencial dunhas ou outros xeitos e procesos, non é obstáculo, con todo, para soster a bonancible necesidade de que nun futuro máis ou menos próximo -se queremos avanzar seriamente cara a un ensino que se propoña unha calidade consistente e sostible-, non se haxa de retomar nalgún momento a vía do diálogo. Pero ese é o problema ao mesmo tempo. Poñerse de acordo no conxunto de aspectos primordiais que inciden sobre as cuestións educativas: que sexa a educación, para que e para quen “incluídos os excluídos” entre os cales o diferencial de resultados, por deficiente atención do sistema, triplícase-; os recursos que poñemos en escena e como os repartimos; os momentos cruciais de atención que configuramos; quen e de que modo teñen responsabilidade nisto, como se establece o rendemento de contas do sistema? Canto máis se penetra nestas interioridades - e se afasta un da mera superficie do que é unha boa ou mala educación-, máis dificultades se atopan para chegar a acordos prolongados, que por outra banda, son imprescindibles: falamos dun dereito que, ao mesmo tempo, é a base dunha mellor convivencia de futuro e centro da súa mellor capacidade modernizadora.

Neste momento, como hipótese de futuro, estaría moi ben chegar a acordos e que, se é posible, fóra canto antes: ás veces, chegar tarde é como non chegar. En varios partidos parecen avogar por algo similar a un acordo neste terreo, pero non será fácil, pois a un déficit serio de perdas acumuladas neste tempo ha de engadirse que hoxe xa non caben atallos tramposos nin decisións dos moi notables: desde maio de 2010, xa non estamos na época das aceptacións fáciles, senón na de desafección e desafío a canto se considere un agravio ilexítimo. Ninguén nos privará de que teñamos que preocuparnos, pois, por unha transformación a fondo das herdanzas recibidas. Sería inxenuo admitir como válido un acordo de sabios ou de expertos en que, por exemplo, se dese por sentada unha mera eficiencia económica, en que o que se ha de saber se pode prescribir estandarizado e por competencias só útiles ao empresariado; que a privacidade garante a igualdade; que o custo e a demanda educativas equilíbranse; que contribúa a precarizar o emprego ou, tamén, que deban ser os orzamentos do Estado os que carguen con todo o peso do investimento educativo, privado ou público. Como superar a pobreza e a desigualdade en educación? Como facer que esta sexa un labor social meritorio? Como lograr un sistema estable e progresivamente mellor para todos os cidadáns?...

Todo presaxia, xa que logo, que non será posible a curto prazo, un acordo de mínimos neste terreo, salvo que os estrategas do PP visen que entraba moi en risco a súa posición demoscópica. Pero tamén parece constatarse que este asunto da educación -con todas as súas implicaciones- non ten o mesmo tirón que o do aborto. Wert deixouno entrever en vésperas de acceso ao seu cargo actual, nunha das conferencias de verán en FAES e conste, ademais, que non entra en ningún programa de “rexeneración democrática” dos que se pregoan. Pesa en exceso, aínda, unha despreocupada percepción diferencial respecto diso, coma se a riqueza educativa fose aínda cuestión de familia e, xa que logo, os xeitos e orzamentos que teñan que pautala puidesen seguir cun trato desigual, asentado en inveteradas tradicións. Todo parece indicar -esperemos que non a longo prazo- que os que nestes anos de loita levantaron os asuntos educativos a problema social relevante, non alcanzan aínda a masa crítica suficiente. En boa medida seguimos no que sentenciaba Concepción Arenal fai 134 anos, sobre da miseria en que puidese incurrir o ensino e os seus medios: “a opinión faise cargo de que ensinando non se gaña para comer e vestir; o que non comprendeu aínda son as consecuencias de que así suceda, e de cuán caras paga as economías do orzamento de instrución pública” (ibídem, páx. 269). De cambiar as cousas, non sería posible a dúbida que, agora mesmo, suscitaba unha análise de Baliñas o pasado día 20, “Gobernan o presidente Rajoy e os seus ministros para o 10% dos españois?” (Ver: http://www.mundiario.com/articulo/a-fondo/goberna-presidente-rajoy-y-ministros-10-esp).


Temas: Gallardón, Wert, rexeneración democrática, reformismo ultraliberal, calidade educativa e pobreza, acordos e pactos educativos, investimento publica, orzamentos xerais do Estado, deixación política, Ángel Gabilondo.

Manuel Menor Currás

Madrid, 26/09/2014